Γλώσσα και μύθοι

Κάποια δασκάλα σε κάποιο προάστιο της Αθήνας κήρυξε επιστράτευση: κινδυνεύουν με συρρίκνωση τα φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας! Καταγγέλλει ότι μια σχολική γραμματική επιχειρεί να τα κάνει πέντε! Διάφοροι πολιτευτές πήραν το λόγο για να δηλώσουν την ανησυχία τους, ενώ η εφημερίδα το Βήμα οργάνωσε συζήτηση από ειδικούς. Βρίσκω το άρθρο του αναπληρωτή καθηγητή γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Αλέξη Καλοκαιρινού πολύ ενδιαφέρον. Γράφει:

«Πολλά «φωνήεντα» ακούω τελευταία. Οι άνθρωποι έχουν γίνει πιο ευερέθιστοι. Υπάρχουν λόγοι πραγματικοί. Αλλά η οργή κινδυνεύει να γίνει συνήθεια. Και προτού φτάσουμε εκεί, ο ανορθολογισμός και η συνωμοσιολογία όδευαν ήδη να γίνουν μανιέρα στο δημόσιο λόγο. Σήμερα, αν υπάρχει ένα ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού που πιστεύει ότι οι τροϊκανοί μάς ψεκάζουν με χημικά από τον ουρανό για να υποκύψουμε στις απαιτήσεις του μνημονίου, είναι αναμενόμενο ότι θα βρεθεί ένα πολλαπλάσιο ποσοστό να πιστέψει ότι οι ίδιοι μεθοδεύουν τον ακρωτηριασμό της ωραίας μας γλώσσας ώστε να απολέσουμε δια παντός την εθνική μας ταυτότητα.

Βρέθηκε όμως μια δασκάλα να αποκαλύψει την υπόθεση. Η νέα γραμματική των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού μειώνει τα φωνήεντα της Νέας Ελληνικής σε πέντε. Η δημόσια καταγγελία της καταλήγει: «Δεν μας φτάνει η οικονομική κατακρήμνιση της πατρίδος μας, πρέπει να υποστούμε και την εθνική μας εξολόθρευση». Γιατί πώς μπορεί να υπάρξει εθνικός βίος με πέντε φωνήεντα; Τόσα, όμως, είναι τα φωνήεντα του νεοελληνικού μας βίου. Με αυτά πορευτήκαμε στους τελευταίους δέκα αιώνες.

Η δασκάλα συγχέει την προφορά με τη γραφή. Οι γλώσσες αλλάζουν μέσα στο χρόνο. Η αλλαγή είναι στη φύση τους. Και η φύση τους βρίσκεται στην προφορικότητα. Η γραφή τελεί περισσότερο υπό τον έλεγχο των λίγων που γράφουν, στην αρχή, και του κράτους που ελέγχει την εκπαίδευση, στην προχωρημένη Νεωτερικότητα. Είναι επόμενο η γραφή να είναι κατά κανόνα πιο συντηρητική. Ιδιαίτερα σε γλώσσες με μεγάλη γραπτή παράδοση, εμφανίζονται σημαντικές αποκλίσεις ανάμεσα στην προφορά και τη γραφή. Ενα φωνήεν μπορεί να αποδίδεται με συνδυασμό δύο γραμμάτων (π.χ. το «ου»). Δύο διαφορετικά γράμματα (π.χ. το «ο» και το «ω») μπορεί να αποδίδουν τον ίδιο φωνηεντικό φθόγγο.

Είναι αλήθεια ότι τα γλωσσικά ζητήματα φορτίζονται συχνά και έντονα από ιδεολογία. Η ιδεολογία της γλώσσας συνδέεται πράγματι με τις εθνικές συνειδήσεις. Δεν πρόκειται για ελληνική ιδιαιτερότητα. Η σύγχρονη νεοελληνική ιδιαιτερότητα έγκειται σε μια επίμονη αίσθηση εθνικής μειονεξίας. Η αντίστιξη ενός μίζερου παρόντος με ένα εξιδανικευμένο ένδοξο παρελθόν προβάλλεται άδικα στη γλωσσική αλλαγή. Υπό την πίεση επιτήδειων διανοουμένων που συνήθως βρίσκουν πρόσβαση στους μηχανισμούς της (εκπαιδευτικής και μιντιακής) εξουσίας, πολλοί άνθρωποι καταλήγουν να έχουν ενοχές για τη μητρική τους γλώσσα. Είναι δύσκολο να τους πείσεις ότι η νεοελληνική γλώσσα δε χρειάζεται αρχαίο δεκανίκι για να τους υποστηρίξει στη σύνθετη σκέψη τους, στην έκφραση και στη μεταξύ τους επικοινωνία, εφόσον, βέβαια, τολμήσουν να σκεφτούν, να εκφραστούν και να επικοινωνήσουν. Η νεοελληνική γλώσσα δεν είναι ανάπηρη, όπως πιστεύουν όσοι κατηγορούν τους αμερόληπτους επιστήμονες για το δήθεν ακρωτηριασμό της.

Οι συζητήσεις αυτές έχουν ένα μακρύ παρελθόν. Εκείνο που ξεχωρίζει το χθεσινό «περιστατικό των φωνηέντων» είναι ο πρόσθετα οπισθοδρομικός του χαρακτήρας: αμφισβητείται μια γλωσσική πραγματικότητα που αποτυπώνεται στα γλωσσικά εγχειρίδια εδώ και πολλές δεκαετίες…».

Ο Α. Καλοκαιρινός έθεσε σε πρώτη θέση την επιστημονική και γλωσσική πλευρά του θέματος. Προσθέτω την πολιτική διάσταση: σε μια περίοδο παρακμής κάθε πιθανή και απίθανη θεωρία βρίσκει έδαφος! Ακόμα και ένας πολιτευτής που διετέλεσε για δύο τρεις μέρες πρόεδρος της Ελληνικής Βουλής, βγήκε να φωνάξει κάτι για τους κακούς συγγραφείς του σχολικού εγχειριδίου. Αυτό δείχνει επικυριαρχία του ανορθολογισμού και της οπισθοδρόμησης. Κάποιος «αόρατος» εχθρός θέλησε να συρρικνώσει τη γλώσσα. Μια δασκάλα σε ένα κλίμα σύγχυσης, χωρίς στοιχεία, χωρίς επιχειρήματα, χωρίς ειδικότητα, κατάφερε να δημιουργήσει θέμα! Αυτή η αντίληψη ότι κάποιοι συχνά αόρατοι εχθροί επεξεργάζονται σχέδια για τη γλώσσα, την ύπαρξη, την οντότητα κλπ, είναι μια συχνή επωδός που διαπερνά την νεοελληνική ιστορία. Κάποιο κοινό ακολουθεί, σήμερα το διαδίκτυο ενισχύει και μερικοί πολιτευτές σπεύδουν να επενδύσουν πάνω σε έναν ανύπαρκτο μύθο. Έτσι δημιουργείται «θέμα»!

Η αλλαγή απαιτεί κόπο, προσπάθειες, χρόνο. Ο ορθολογισμός, η επιστημονική γνώση και η τεκμηρίωση προϋποθέτουν μια παιδεία με νέους στόχους, άρα και νέα μέσα, παιδευτικά, προγράμματα, εκπαίδευση των εκπαιδευτικών. Για παράδειγμα θα είναι μεγάλη ήττα του ορθολογισμού και της προοδευτικής σκέψης αν δεν υλοποιηθεί άμεσα ο νόμος για την Ανώτατη Εκπαίδευση που ψηφίστηκε από ΠΑΣΟΚ και ΝΔ επί υπουργίας Α. Διαμαντοπούλου.