Η εκδίκηση της γεωγραφίας

Μια σημαντική συνέντευξη συμβάλλει στην κατανόηση ευρύτερων πολιτικών ζητημάτων. Στις 26 Οκτωβρίου 2017 το ηλ. «Βήμα» δημοσιεύει μια εξαιρετική συνέντευξη με τον συγγραφέα του βιβλίου «Η εκδίκηση της γεωγραφίας» (εκδ. Μελάνι), Ρόμπερτ Κάπλαν.

Ο Κάπλαν, σύμφωνα με το «Βήμα», έγραψε τα βιβλία «Φαντάσματα των Βαλκανίων», «Η επερχόμενη αναρχία», «Πόλεμος και πολιτική», ενώ γνωρίζει καλά την Ελλάδα έχοντας ζήσει και εργαστεί ως ξένος ανταποκριτής (1982-1989). Εμαθε μάλιστα ελληνικά έχοντας ως βασική πηγή έμπνευσης το πάθος του για τον Ηρόδοτο.

Το νέο βιβλίο του καταξιωμένου και πολυταξιδεμένου Αμερικανού αναλυτή και ανταποκριτή είναι μια γοητευτική ιστορία με κύριο άξονα τον γεωγραφικό παράγοντα. Αυτή ακριβώς η τελευταία παράμετρος, η γεωγραφία, ως λησμονημένη και απαξιωμένη από πολιτικούς και αναλυτές, βρίσκεται στο επίκεντρο της προβληματικής του Κάπλαν.

– Γιατί η γεωγραφία παίρνει τώρα την εκδίκησή της;
– Στη λήξη του Ψυχρού Πολέμου επικρατούσε η αίσθηση ότι η τραγικότητα της Ιστορίας είχε λήξει υπό την έννοια ότι δεν θα είχαμε πια συγκρούσεις ισχύος. Εφόσον η Κεντρική και η Ανατολική Ευρώπη γίνονταν δημοκρατικές, το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί με την Αφρική, τη Μέση Ανατολή κ.τ.λ. Ξεχάστηκε τελείως η γεωγραφία με την παλαιά έννοια του 19ου αιώνα, όταν νοούνταν όχι ως χάρτης αλλά ως σημείο αφετηρίας κατανόησης της Ιστορίας, του πολιτισμού, του εμπορίου κ.τ.λ. Τι είναι ο εκάστοτε πολιτισμός; Είναι η εμπειρία κάποιων ανθρώπων σε ένα συγκεκριμένο τοπίο για εκατοντάδες χρόνια, στο οποίο ανέπτυξαν συγκεκριμένες συνήθειες, ήθη, χαρακτηριστικά. Η κατανόηση ενός πολιτισμού εκκινεί από τον χάρτη αλλά δεν τελειώνει εκεί. Οταν έπεσε το Τείχος όλα αυτά ξεχάστηκαν. Πιστέψαμε ότι η Ρωσία θα γίνει δημοκρατική από τη μία στιγμή στην άλλη, ξεχνώντας ότι η Ρωσία έχει μια τεράστια ευρασιατική πλευρά. Ξεχάσαμε επίσης τις ιδιαιτερότητες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Τώρα πια ξέρουμε ότι δεν είναι σαν τη Δυτική Ευρώπη. Η Πολωνία ερωτοτροπεί με έναν νεο-αυταρχισμό, όπως και η Ουγγαρία.

– Και τα Βαλκάνια;

– Εκεί βλέπουμε ενδιαφέρουσες διαφοροποιήσεις: η Σλοβενία, μικρή χώρα, με κεντροευρωπαϊκό προσανατολισμό. Πέρα από μια τραπεζική κρίση, τα έχει πάει πολύ καλά. Η Κροατία είναι επίσης ένα παράδειγμα του πώς η τεχνολογία μπορεί να αλλάξει τη γεωγραφία. Αυτό που έκανε η Κροατία μετά τον γιουγκοσλαβικό πόλεμο ήταν να κατασκευάσει τεράστιους, σύγχρονους αυτοκινητόδρομους που ξεκινούν από το Ζάγκρεμπ και εξακτινώνονται σε όλη τη χώρα και κυρίως στις ακτές.

– Οπότε τι προτείνετε; Να επιστρέψουμε στη σκέψη των Βικτωριανών που εκτιμούσαν τη γεωγραφία;

– Οχι ακριβώς. Κοιτάξτε, η γεωγραφία μάς διδάσκει την ταπεινότητα. Μας θυμίζει ποια είναι τα όριά μας και γιατί πρέπει να είμαστε ταπεινοί. Είναι πολύ θετικό στην εξωτερική πολιτική για οποιαδήποτε χώρα να έχει όρια. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορείς να είσαι φιλόδοξος, να έχεις όραμα. Είναι γνωστό πως στη γεωγραφία οι Αμερικανοί είναι κάκιστοι, ιδίως οι πρόεδροί μας. Ξέρετε γιατί; Διότι οι ΗΠΑ έχουν μια «ευτυχισμένη γεωγραφία». Ωκεανούς δεξιά και αριστερά και τον φιλήσυχο Καναδά στον βορρά. Στον νότο θα μπορούσε κάποιος να πει ότι υπάρχει μια γεωγραφική πρόκληση, από το Μεξικό και τη Λατινική Αμερική. Αλλά δεν είναι τίποτα συγκριτικά με το τι ισχύει για τη Βαλτική, το Βιετνάμ, τη Ρουμανία, την Κορέα ή και την Ελλάδα.

– Εφόσον όλα τα καθορίζει η γεωγραφία, πού εντοπίζεται η ελεύθερη βούληση ηγετών και εθνών; Δεν έχει κάτι ντετερμινιστικό αυτή η σκέψη;

– Ολοι είμαστε ήπιοι ντετερμινιστές. Δεν μπορείς να ζήσεις τη ζωή σου, ούτε καν να βγάλεις τη μέρα σου, χωρίς να έχεις επίγνωση ορίων, αντικειμενικών, εξωτερικών ορίων. Οπότε είναι ζήτημα ισορροπιών. Ποιος είναι ο επιτυχημένος πολιτικός; Τι τον ορίζει; Το ότι έχει μια αίσθηση ορίων, αλλά την ίδια στιγμή διευρύνει τα όρια κάθε τόσο. Εχει μια καλλιτεχνική έκτη αίσθηση και ξέρει πότε πρέπει να σταματήσει. Παράδειγμα ο Χόλμπρουκ ή ο Κίσινγκερ.

– Αυτό που παραδοσιακά συνδέεται με τη γεωγραφία είναι ο πόλεμος. Πρέπει να αρχίσουμε να συζητάμε ξανά για πόλεμο;

– Ξέρετε, στο τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων, ο Μέτερνιχ, ο Ταϋλεράνδος και ο Κάστλρεϊ έθεσαν τα θεμέλια για μια ειρηνική Ευρώπη στη Βιέννη. Η προσέγγισή τους ήταν κατά βάση κυνική. Γι’ αυτό και λειτούργησε. Η Ευρώπη είχε για περίπου εκατό χρόνια ειρήνη, με εξαίρεση κάποιες μικρότερης εμβέλειας συρράξεις. Οι Ευρωπαίοι έχασαν την αίσθηση τραγικότητας της Ιστορίας. Πήγαν στον πόλεμο γιορτάζοντας το καλοκαίρι του 1914. Είχαν ξεχάσει τι σημαίνει πόλεμος και δεν είχαν υπολογίσει πόσο είχε αλλάξει τη διεξαγωγή των πολέμων η Βιομηχανική Επανάσταση. Μετά το 1945 οι Ευρωπαίοι έγιναν φιλειρηνιστές και δεν είχαν μεγάλο πόλεμο έως σήμερα. Χάθηκε, όμως, και μια αίσθηση ρεαλισμού έτσι.

Πρόσφατα, η Ρωσία έκανε επίδειξη δύναμης σε στρατιωτική άσκηση στη Βαλτική. Ηταν κάτι εντυπωσιακό. Πριν από 1,5 χρόνο συμμετείχα σε ένα «παιχνίδι πολέμου» στην Ουάσιγκτον. Το σενάριο είχε να κάνει με τη Βαλτική. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν ότι οι Ρώσοι κερδίζουν. Η γεωγραφία εδώ διαδραματίζει βέβαια κεντρικό ρόλο. Οι Ρώσοι, ωστόσο, δεν πρόκειται να εισβάλουν στην Κεντρική Ευρώπη, θα συνεχίσουν όμως να υπονομεύουν δομές και θεσμούς στην περιοχή με διάφορους τρόπους. Και βέβαια χτίζουν μια μεγάλη στρατιωτική μηχανή που θα αποτελεί διαρκώς φόβητρο.

– Αρα, ο Πούτιν παίζει σωστά το χαρτί του.

– Δεν θα το έλεγα. Εάν όντως είχε καλή στρατηγική, δεν θα έβαζε απέναντί του τη Δύση. Ο Πούτιν είναι έξυπνος αλλά όχι ευφυής.

– Οπότε να έχουμε στον νου μας τον πόλεμο;

– Πάντοτε πρέπει να σκεφτόμαστε τον πόλεμο. Διότι μόνον έτσι είσαι σε ετοιμότητα και παραμένεις ταπεινός. («Βήμα», 26 Οκτωβρίου 2017)

Αυτή η συνέντευξη συνδέεται απολύτως, μεταξύ όλων των άλλων, και με τη γεωγραφία του κυπριακού. Επαναμβάνω φράσεις του Ρόμπερτ Κάπλαν που τις βρίσκω απολύτως «κυπριακές». Χρήσιμες γιατί εξηγούν πτυχές από την πορεία πραγμάτων στο κυπριακό για σχεδόν έναν αιώνα.

Α. «Κοιτάξτε, η γεωγραφία μάς διδάσκει την ταπεινότητα. Μας θυμίζει ποια είναι τα όριά μας και γιατί πρέπει να είμαστε ταπεινοί. Είναι πολύ θετικό στην εξωτερική πολιτική για οποιαδήποτε χώρα να έχει όρια. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορείς να είσαι φιλόδοξος, να έχεις όραμα».

Β. «Δεν μπορείς να ζήσεις τη ζωή σου, ούτε καν να βγάλεις τη μέρα σου, χωρίς να έχεις επίγνωση ορίων, αντικειμενικών, εξωτερικών ορίων. Οπότε είναι ζήτημα ισορροπιών. Ποιος είναι ο επιτυχημένος πολιτικός; Τι τον ορίζει; Το ότι έχει μια αίσθηση ορίων, αλλά την ίδια στιγμή διευρύνει τα όρια κάθε τόσο».

Γ. «Ξεχάστηκε τελείως η γεωγραφία με την παλαιά έννοια του 19ου αιώνα, όταν νοούνταν όχι ως χάρτης αλλά ως σημείο αφετηρίας κατανόησης της Ιστορίας, του πολιτισμού, του εμπορίου…Η κατανόηση ενός πολιτισμού εκκινεί από τον χάρτη αλλά δεν τελειώνει εκεί».

Δεν γνωρίζω αν έχει αναλυθεί η πορεία του κυπριακού με τη μέθοδο «Κάπλαν». Αυτή η οπτική μάς παίρνει πολύ μακριά έτσι που να μπορούμε να κατανοήσουμε κρίσιμες πτυχές του ή και πλήρεις ανατροπές στην πολιτική ιστορία της νήσου. Να ένα ερευνητικό πεδίο για όσους ενδιαφέρονται για μια διαφορετική ερμηνεία των όσων μάς περιβάλλουν.