Η Τουρκία στη σκιά του Γκιουλέν

Η κατάσταση στην Τουρκία εξελίσσεται κατά τρόπο μάλλον απρόσμενο μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στις 15 Ιουλίου 2016. Παλαιές συνήθειες μπαίνουν σε νέα βάση, νέες συνήθειες μπαίνουν στην πρώτη γραμμη της πολιτικής της ζωής.

1. Με αποφάσεις της κυβέρνησης αναδιοργανώνεται ο τρόπος λειτουργίας σε πτυχές της στρατιωτικής δομής. Στα εξής σημεία: 1389 στρατιώτες αποφασίζεται να απολυθούν λόγω συμμετοχής τους στο πραξικόπημα. Οι τρεις διοικήσεις Ξηράς, Θάλασσας και Αέρα, θα υπάγονται στον Υπουργό Άμυνας. Ο Πρόεδρος και ο Πρωθυπουργός θα δίνουν απ’ ευθείας εντολές στο στρατό. Το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο (ΑΣΣ) θα στελεχώνεται με ισχυρή παρουσία Υπουργών, όπως οι Υπουργοί της Άμυνας, των Εξωτερικών και των Εσωτερικών με ταυτόχρονη μείωση της παρουσίας των στρατιωτικών. Η Στρατοχωροφυλακή θα υπάγεται στον Υπουργό Εσωτερικών και ο αρχηγός της δεν θα έχει θέση στο ΑΣΣ. Ο Υπουργός Άμυνας θα λάβει τη θέση του γραμματέα στο ΑΣΣ. Δημιουργείται Εθνικό Στρατιωτικό Πανεπιστήμιο, το οποίο θα λειτουργεί και ως ομπρέλλα για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τους άλλους στρατιωτικούς θεσμούς. Οι νυν στρατιωτικές ακαδημίες κλείνουν. Ο Πρύτανης θα επιλέγεται από τρία ονόματα που θα προτείνει ο Πρωθυπουργός. Τα στρατιωτικά νοσοκομεία θα υπάγονται στο Υπουργείο Υγείας.

2. Ο Τ. Ερτογάν αποσύρει στις 29 Ιουλίου όλες τις μηνύσεις (3 χιλιάδες συνολικά) που υπέβαλε κατά πολιτικών και πολιτών για «προσβολή του προέδρου» βασισμένες στο άρθρο 299 του Ποινικού Κώδικα, ώστε «να ενισχύσει την ενότητα και την αλληλεγγύη στην πολιτική ζωή». Το ίδιο έπραξε και ο πρωθυπουργός Μ. Γιλντιρίμ. Ο ηγέτης του ΡΤΚ Κ. Κιλινστάρογλου χαρακτηρίσει την ενέργεια αυτή ως «ευγενική κίνηση».

3. Το μεγάλο σε όγκο συλλαλητήριο στην Κ/πολη (πέρα από ένα εκατομύριο οι παρόντες) ανέδειξε μέρος της νέας κατάστασης πραγμάτων που συντελείται με την πρώτη σε μαζικό επίπεδο συνεργασία ανάμεσα στα βασικά κόμματα. Μίλησαν σε αυτό οι Ερτογάν, Γιλντιρίμ, Κιλιντσάρογλου, Μπαχτσελί. Αυτές οι εκδηλώσεις δίνουν περισσότερη αυτοπεποίθηση στην τουρκική δυνατότητα να ελέγχει το στράτευμα, καθώς για πρώτη φορά στην ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας οι ενεργοί πολίτες παρεμπόδισαν επιτυχώς μια στρατιωτική παρέμβαση στην πολιτική της εξέλιξη.

4. Ο πρωθυπουργός και πρόεδρος του ΚΑΔ Μ. Γιλντιρίμ συναντάται την 1η Αυγούστου στα γραφεία του ΡΤΚ με τον ηγέτη του Κ. Κιλινστάρογλου και με τον ηγέτη του ΚΕΔ Ν. Μπαχτσελί στο κτίριο στη Βουλή συμφωνώντας να αρχίσουν εργασία για «μικρής κλίμακας αλλαγές στο σύνταγμα», διορίζοντας έναν αντιπρόσωπο από το κάθε κόμμα. Ο αντιπρόεδρος της τουρκικής κυβέρνησης Ν. Κουρτουλμούς ομιλώντας στην 1η Αυγούστου στους πολιτικούς συντάκτες σημείωσε ότι οι συναντήσεις συνιστούν «ακόμα μια ένδειξη της δέσμευσης, της ειλικρίνειας και της καλής θέλησης για τη συνέχιση της θετικής ατμόσφαιρας στην πολιτική». Σχολιάζοντας τη συμμετοχή του στο συλλαλητήριο στις 8 Αυγούστου, ο Κ. Κιλινστάρογλου δήλωσε ότι «βρήκα την ευκαιρία να μιλήσω στο πλήθος, η πλειοψηφία του οποίου ήταν από το ΚΑΔ. Ήθελα ακριβώς να τους πω λ.χ. για την ελευθερία του τύπου. Να σκεφτούν πάνω σε αυτό. Πώς θα μπορούσαν να γνωρίζουν για να σταματήσουν τα τανκς, εάν τα Μέσα δεν τους ενημέρωναν; Ακόμα και ο πρόεδρος κατέστη δυνατόν να απευθυνθεί στο πλήθος χάρις στα Μέσα», («Χουριέτ», 9/8).

5. Μίνι κρίση στις σχέσεις με τη Δύση. Ο Ερτογάν στις 2 Αυγούστου σε ομιλία του σε συνέδριο για διεθνείς επενδυτές έθεσε το ερώτημα «η Δύση δίνει υποστήριξη στους τρομοκράτες ή όχι; Είναι η Δύση στο πλευρό της δημοκρατίας ή στο πλευρό του πραξικοπήματος και της τρομοκρατίας; Δεν έχουμε λάβει κάποια υποστήριξη την οποία αναμέναμε από φίλους μετά το πραξικόπημα. Κανένας δυτικός ηγέτης δεν έχει έρθει στην Τουρκία για να δείξει αλληλεγγύη στον τουρκικό λαό». Ο γερμανός Μ. Εντερέρ, Γραμματέας του Κράτους για τις Εξωτερικές Υποθέσεις, επισκεπτόμενος το κτίριο του Κοινοβουλίου που βομβαρδίστηκε από πολεμικά αεροπλάνα στις 15 Ιουλίου σημείωσε ότι «αν το πραξικόπημα, είχε επιτύχει, αυτό θα ήταν καταστροφή για την Τουρκία, τη Γερμανία και την περιοχή». Στήριξε την Άγκυρα στις προσπάθειες για την τιμωρία όσων οργάνωσαν το πραξικόπημα αλλά «υπογράμμισε ότι οι ενέργειες πρέπει να γίνονται στο πλαίσιο του κράτους δικαίου, σύμφωνα με τις διεθνείς προδιαγραφές όπως τις θέτει η ΕΕ, το Συμβούλιο της Ευρώπης και ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη», («Χουρριέτ», 9/8).

6. ΟΙ ΗΠΑ πιέζονται αφόρητα για έκδοση Γκιουλέν, κάτι που ίσως αποφασίσουν να κάνουν στα πλαίσια της προσπάθειάς τους για καλύτερη συνεργασία με την τουρκική κυβέρνηση. Πιθανότητα να αποδεχθούν το τουρκικό αίτημα καθώς το διακύβευμα είναι πολύ μεγαλύτερο στο να επιτύχει ο αγώνας κατά του Ισλαμικού Κρατους, παρά η τύχη ενός τυχοδιώκτη κληρικού στην Πενσυλβάνια. Η Ε. Τρυντό, εκπρόσωπος τύπου στο αμερικάνικο ΥΠΕΞ υπογράμμισε ότι «οι ισχυρισμοί για συμμετοχή των ΗΠΑ στην απόπειρα του αποτυχημένου πραξικοπήματος στην Τουρκία είναι «παράλογοι», ενώ επανέλαβε ότι η Ουάσιγκτον «στέκεται δίπλα από την δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της Τουρκίας όπως και στον τουρκικό λαό». («Χουριέτ», 9 Αυγούστου)

7. Σε αυτή την περίοδο προσαρμογής καταγράφω τα εξής σημαντικά λάθη από την πλευρά της τουρκικής ηγεσίας. Οι μαζικές, χωρίς οποιανδήποτε αιτιολόγηση συλλήψεις, εξαιτίας του πραξικοπήματος. Ο Υπουργός Δικαιοσύνης Μπεκίρ Μποζντάγ δήλωσε ότι «μέχρι στιγμής έχουν συλληφθεί περίπου 16.000 άτομα για εμπλοκή στην 15η Ιουλίου. Υπό κράτηση, χωρίς ακόμη να έχουν συλληφθεί, βρίσκονται άλλοι 6.000, οι υποθέσεις των οποίων εξετάζονται. Επιπλέον, περίπου άλλοι 7.668 βρίσκονται υπό έρευνα σύμφωνα με τα όσα ανέφερε ο υπουργός σε δηλώσεις του που μεταδόθηκαν ζωντανά στα τουρκικά τηλεοπτικά δίκτυα». (εφημερίδα «Το Βήμα», 9 Αυγούστου). Θεωρώ ότι η δημόσια συζήτηση για επαναφορά της θανατικής καταδίκης συνιστά μια πολύ σοβαρή οπισθοδρόμηση. Ο αποκλεισμός από τον κεντρικό διάλογο (συλλαλητήριο, συνταγματικές αλλαγές) του φιλοκουρδικού «Δημοκρατικόυ Λαϊκού» Κόμματος, τέταρτου σε δύναμη κόμματος στη Βουλή, επίσης αποτελεί ουσιαστικής σημασίας λάθος. Καταγράφω επίσης τις αδικαιολόγητες επιθέσεις κατά «δυτικών εταίρων» ότι βρίσκονταν πίσω από το πραξικόπημα, καθώς κάτι τέτοιο δεν βεβαιώνεται από κανένα πραγματικό στοιχείο.

8. Οι ευρωτουρκικές σχέσεις έχουν φτάσει στο πιο χαμηλό σημείο τους. Ο πρόεδρος της Επιτροπής Γ. Κ. Γιούνκερ με την απόφασή του να μην επισκεφθεί μιαν υποψήφια για ένταξη χώρα, αμέσως μετά το πραξικόπημα, έχασε μια μοναδική ευκαιρία να ισχυροποιήσει το δυτικό στοίχημα της Τουρκίας και ταυτόχρονα να ενισχύσει το κλίμα της συνεννόησής του με τον Τ. Ερτογάν. Έδειξε να μην έχει έχει πλήρη αίσθηση των πραγμάτων, ενώ ένα ακόμα λάθος ήταν το γεγονός πως δεν έστειλε ούτε την Φ. Μογκερίνι ως Υπουργό Εξωτερικών της ΕΕ να στηρίξει τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση και στην πράξη να στείλει μήνυμα αλληλεγγύης στους τούρκους πολίτες.

Σήμερα, πιο πιθανό θύμα αυτής της έντασης θα είναι η συμφωνία των δύο πλευρών για το προσφυγικό. Ήδη ο Μ. Τσαβούσογλου μίλησε δημόσια λέγοντας ότι αν δεν προχωρήσει το θέμα με την μη θεώρηση βίζας στους τούρκους πολίτες, η Άγκυρα θα ακυρώσει τη συμφωνία επανεισδοχής που υπογράφηκε τον περασμένο Μάρτιο. «Δεν τίθεται θέμα απελευθέρωσης του καθεστώτος της βίζας για τους Τούρκους πολίτες υπό τις παρούσες συνθήκες. Η απελευθέρωση της βίζας θα γίνει όταν θα εκπληρωθούν οι σχετικοί όροι. Αυτή τη στιγμή δεν βρισκόμαστε σε αυτό το σημείο», σημειώνει ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών Φρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάγερ (συνέντευξή στην εφ/δα Bild). Στις 9 Αυγούστου, η τουρκική κυβέρνηση αποφάσισε την ακύρωση τη συμμετοχή στο Πρόγραμμα Υποτροφιών Ζαν Μονέ για το ακαδημαϊκό έτος 2016-17. Η Αντιπροσωπεία της Επιτροπής στην Άγκυρα σε γραπτή δήλωσή της ανέφερε ότι η «ακύρωση ελήφθη από τις τουρκικές αρχές χωρίς την ανάμειξη της ΕΕ».

9. Αναθέρμανση της ρωσοτουρκικής προσέγγισης. Η συνάντηση Πούτιν-Ερτογάν στην Αγία Πετρούπολη στις 9 Αυγούστου έδειξε πως και οι δύο πλευρές επιθυμούν την ανάπτυξη των σχέσεών τους και έχουν ως προτεραιότητά τους να ξεπεράσουν τις πρόσφατες περιπέτειες μετά την κατάρριψη ρωσικού πολεμικού αεροπλάνου από την τουρκική αεροπορία-24 Νοεμβρίου 2015.

Σε δηλώσεις μετά τη συνάντηση ο Β. Πούτιν δήλωσε ότι «προτεραιότητα της Ρωσίας είναι να επιστρέψουν οι σχέσεις των δύο χωρών στα προ της κρίσης επίπεδα. Οι δύο χώρες έχουν κάθε δυνατότητα να αποκαταστήσουν τη μεταξύ τους συνεργασία. Θέλουμε την πλήρη αποκατάσταση των σχέσεων με την Τουρκία και θα το πράξουμε». Υπογράμμισε ότι «το πιο σημαντικό σημείο είναι οι κοινά ενεργειακά προγράμματα. Χρειάζεται να ενδυναμώσουμε τα πολιτικά βήματα, ώστε να υλοποιήσουμε τα έργα. Η τουρκική πλευρά έχει κάνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή».

Από την πλευρά του, ο τούρκος πρόεδρος Τ. Ερτογάν σημείωσε «ότι Ρωσία και Τουρκία μπορούν να οικοδομήσουν ξανά τη μεταξύ τους σχέση και να την επεκτείνουν» και πρόσθεσε «ότι ελήφθησαν αποφάσεις για την αποκατάσταση των οικονομικών και πολιτικών σχέσεων των δύο χωρών. Είμαστε αποφασισμένοι να ομαλοποιήσουμε τις μεταξύ μας σχέσεις. Τουρκία και Ρωσία να επαναβεβαιώσουμε το στόχο των 100 δις για τις ετήσιες εμπορικές μας συναλλαγές. Φτάσαμε στα 35 δις στις διμερείς εμπορικές σχέσεις, ο αριθμός έπεσε στα 27 δις το τελεταίο διάστημα. Είμαστε αποφασισμένοι να αυξήσουμε τον αριθμό στα 100 δις».

10. Η κατάσταση στην Τουρκία αλλάζει. Η Τουρκία μετά τις 15 Ιουλίου δεν είναι ίδια με εκείνη της προηγούμενης ημέρας. Εμφανίζονται σημάδια ωρίμανσης του πολιτικού συστήματος αλλά και σημάδια μιας μιας θυμωμένης απάντησης στις απειλές που προέρχονται από το κίνημα Γκιουλέν. Η μεγάλη μάχη για την τουρκική ηγεσία βρίσκεται στην εξόντωση του δικτύου Γκιουλέν. Το κλειδί, ωστόσο, για το μέλλον βρίσκεται πρώτιστα στην ενίσχυση της πολυφωνίας, του κράτους δικαίου, της συνταγματικής μεταρρύθμισης και της συναίνεσης ανάμεσα στις βασικές πολιτικές της κατευθύνσεις. Αυτό θα δυναμώσει τις θεμελιώδεις αρχές πάνω στις οποίες εξελίσσεται η τουρκική κοινωνία και οικονομία. Όπως γράφει ο Adeel Malik, συνεργάτης του Κέντρου Ισλαμικών Σπουδών του πανεπιστημίου της Οξφόρδης «τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η Τουρκία έχει επιτύχει αξιοσημείωτα οικονομικά βήματα και μεταμορφώθηκε από τον ασθενή της Ευρώπης σε μία από τις πιο εύρωστες οικονομίες της και σε ένα νέο κέντρο εμπορίου για τη Μέση Ανατολή. Οι βασικοί λόγοι πίσω από αυτή τη μεταμόρφωση είναι οι επενδύσεις στις υποδομές, η υποστήριξη προς τις μεσαίες επιχειρήσεις, η διεύρυνση του περιφερειακού εμπορίου και η ανάπτυξη του τουριστικού τομέα. Ως αποτέλεσμα, σύμφωνα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, το κατά κεφαλήν εισόδημα της Τουρκίας τριπλασιάστηκε σε λιγότερο από μία δεκαετία και μειώθηκε στο μισό το ποσοστό της φτώχειας. Αυτό υποστήριξε την οικονομική κινητικότητα του αγροτικού εργατικού δυναμικού της Τουρκίας, των μικρών επιχειρηματιών και των χαμηλόμισθων εργαζομένων, βγάζοντας πολλούς ανθρώπους από το περιθώριο της κοινωνίας. Για τη νέα μεσαία τάξη της Τουρκίας, η επιβίωση της δημοκρατίας είναι απαραίτητη – και όπως έδειξαν τα πρόσφατα γεγονότα, έχει διάθεση να πολεμήσει για αυτή. Πράγματι, αυτό που συνέβη στη Τουρκία, δεν αντανακλά μόνο μία μάχη για την εξουσία μεταξύ του Ερντογάν και των αντιπάλων του, αλλά και τη θέληση της μεσαίας τάξης να διασφαλίσει ότι η Τουρκία δεν θα επιστρέψει σε ένα πολιτικό σύστημα που θα κατέστρεφε το οικονομικό και πολιτικό της μέλλον» (εφ/δα «Το Βήμα», 10 Αυγούστου 2016).