ΚΕΜΑΛ ΠΡΟΣ ΛΕΝΙΝ: “Δεχόμαστε να ενώσουμε τις προσπάθειες μας…”

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπογράφει τη συμφωνία της ζωής του. Στις 28 Ιουλίου 1920, στο προάστιο των Παρισίων, Σέβρες “η Ελλάδα των δυο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών” έχει και σάρκα και οστά. Τουλάχιστον στα χαρτιά και οπωσδήποτε με τις υπογραφές μεγάλων συμμάχων της Ελλάδας (1917-20).

Στις αποσκευές της επιστροφής του στην Αθήνα, θεωρεί ότι έχει μέσα τα ιδανικά του γένους που γίνονται πια πρόκληση προς σταθεροποίηση.

Τι άλλο άραγε να περιμένει ώστε να είναι σε θέση να συνεχίσει το έργο του; Εκείνο που επεδίωξε (εκλογές Νοέμβριο 1920) ήταν σαφές: μέσα από το κύρος του τροπαιούχου των Σεβρών, να ανανεώσει, να αναβαπτίσει τη λαϊκή εντολή προς την παράταξη των Φιλελευθέρων. Ο ίδιος τον τίτλο “Εθνάρχης”, τον θεωρεί ως απαραίτητο επιστέγασμα μιας ζωής αγώνων.

Τα γεγονότα όμως τρέχουν. Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 ο Βενιζέλος και οι φιλελεύθεροι βλέπουν την “Ενωμένη Αντιπολίτευση” να πανηγυρίζει. Το πολιτικό σκηνικό στην Αθήνα αλλάζει ριζικά.

Στη Μ. Ασία το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα (2 Μαϊου 1919) προχωρεί προς τα ενδότερα της Σμυρναϊκής ενδοχώρας.

Για το πρώτο (περιοχή Σμύρνης) καλύπτει από τη σύμφωνη γνώμη των Δυνάμεων (κυρίως της Αγγλίας). Για το δεύτερο (ενδότερα της Μ. Ασίας) από τις πραγματικές διαθέσεις της Κυβέρνηση της Αθήνας.

Στο διεθνές επίπεδο, η συμφωνία των Σεβρών χρησιμεύει περισσότερο για τους τύπους. Είναι μια ή αποδείχτηκε μια συμφωνία χωρίς αντίκρυσμα.

“Πιο εύθραστη από τις πορσελάνες των Σεβρών” δηλώνουν οι Γάλλοι. Ποιός θα πατήσει σ’ αυτές χωρίς να χάσει την ισορροπία του;

Τι σημαίνει η ανακωχή του Μούδρου

Το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ανατρέπει ριζικά ισορροπίες αιώνων. Ο Μεγάλος Ασθενής – η Οθωμανική Αυτοκρατορία – που για την ακεραιότητα της όλοι οι Μεγάλοι πλην Ρωσίας φροντίζουν παντοιοτρόπως, οδηγείται στην επιθανάτια κλίνη του διεθνούς Προκρούστη.

Στη θέση της μιας αυτοκρατορίας, ο τεμαχισμός δίνει νέα κράνη.

Αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι αλλού: Η καρδιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Μ. Ασία, δεν αντικαθίσταται από άλλο κυρίαρχο, γειτονικό ή άλλο. Οι αντιθέσεις ανάμεσα στις τρεις μεγάλες νικήτριες του πολέμου οδηγούν αλλού. Η Μ. Ασία πολυδιασπάται. Οι Μ. Δυνάμεις με άμεσο ή έμμεσο τρόπο θέτουν υπό την κηδεμονία τους την περίμετρο σ’ όλο της σχεδόν το εύρος.

• Η Γαλλία την περιοχή της Κιλικίας.
• Η Ιταλία τη Νοτιοδυτική χώρα.
• Η Αγγλία τα ανατολικά μέρη.
• Ταυτόχρονα η περιοχή των Στενών στα Δαρδανέλλια, η Αρμενία, ο Πόντος, το Κουρδιστάν μπαίνουν στη φάση της εκκρεμότητας ή της έμμεσης πολυκηδεμονίας.
• Η περίπτωση βέβαια της Ελλάδας, διαφορετική από τις άλλες, αλλά κατέχουσα την περιοχή της Σμύρνης και της ενδοχώρας με συγκεκριμένες εχτάσεις γης.

Η επιφανειακή εικόνα είναι σαφής. Ο Μεγάλος Ασθενής ακρωτηριάζεται. Η πραγματική εικόνα όμως βρίσκεται στα ενδότερα της Μ. Ασίας. Εκεί υπάρχει η καρδιά του Τουρκικού λαού, που δεν συμφωνεί με όλα όσα τεκταίνονται στη συνοριακή του γραμμή. Η καρδιά αποκτά σύντομα και το δικό της εθνικό ρυθμό. Ο Κεμάλ Μουσταφά της δίνει πνοή και προοπτική. Σ’ αυτήν την πορεία, τα γεγονότα οδηγούνται σε ουσιαστικές μεταβολές.

Ας πλησιάσουμε την αφετηρία τους.

Το σύμφωνο φιλίας.
Η σημασία του και πως άλλαξε το σκηνικό…

Οι αντικειμενικές δυσχέρειες για τους Τούρκους γίνονται ασφυκτικά κυκλωτικές.. Αισθάνονται τη σημασία των στιγμών, αλλά διαισθάνονται το μέλλον αν περιμένουν την εξέλιξη του παθητικά.

Στην βόρεια πλευρά του Εύξεινου Πόντου έχουμε μεταβολές που από όποια σκοπιά κι αν ιδωθούν θα χαρακτηρισθούν ως κορυφαίας σημασίας.

Η επανάσταση των Μπολσεβίκων έχει πετύχει την εγκαθίδρυση της στο κέντρο. Εστίες όμως αντίδρασης υπάρχουν κι αν δεν υπάρχουν εισάγονται. Παλιοί νοσταλγοί του Τσάρου οι κυριότεροι υποκινητές των ανταρσιών. Η Αγγλία και η Γαλλία πρωταγωνιστούν στην εισαγωγή.

Αποκορύφωμα των προσπαθειών για αποσταθεροποίηση ή ανατροπή του νέου καθεστώτος η εκστρατεία στην Ουκρανία (1918).

Εκστρατευτικό σώμα των Δυτικών Δυνάμεων γράφει “μια από τις πιο μαύρες σελίδες της Ευρωπαϊκής Ιστορίας” κατά τον Τάσο Βουρνά.

Σ’ αυτή την εκστρατεία η συμμετοχή της Ελλάδας είναι ενδιαφέρουσα. Ο Βενιζέλος βλέπει πολλαπλά κέρδη από αυτή του τη στάση. Κεντρικός στόχος του, “ο ελιγμός να εισβάλει στη Μ. Ασία δια μέσου της Ουκρανίας”! Η καλή δηλαδή διαγωγή του έναντι των Συμμάχων επιβραβευόταν μ’ ένα κομμάτι Μικρασίας. Μετά τα πράγματα θα έμπαιναν σε εντελώς νέα βάση…

Η τύχη της εκστρατείας στην Ουκρανία βέβαια είναι γνωστή.

Η συντριβή του σώματος έγειρε την πλάστιγγα προς την πλευρά του Λένιν αλλά η πραγματικότητα εξακολουθεί να είναι, για τους Μπολσεβίκους πολύ δύσκολη. Πολιτικοί και οικονομικοί εκβιασμοί. Πολύπλευροι αποκλεισμοί. Το νεαρό Σοβιετικό κράτος ζει τη δική του περίπτωση κυκλωτικής ασφυξίας, ενώ οι πνεύμονες του αντιστέκονται με στρατιωτικά – για τότε – μέσα.

Τα πολιτικά δεδομένα που κυκλώνουν και την Τουρκία και τη Σοβιετική Ένωση, παρουσιάζουν εντυπωσιακές ομοιότητες.

Για διαφορετικούς πάντοτε λόγους η καθεμιά, βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα. Η Τουρκία για να υποταχθεί στη λογική των Σεβρών.

Η Σ. Ένωση για να περάσει στον αστερισμό της αποτυχίας το πρώτο κοινωνικό πείραμα κομμουνιστικού προσανατολισμού.

Τα πιο πάνω δίνουν κάποιες σκέψεις επί του θέματος, αλλά βέβαια δεν μπορούν να ερμηνεύσουν ολικά την προσέγγιση που επήλθε ανάμεσα σε Τουρκία και Σοβιετική Ένωση – Απρίλης 1920.

Οι επαφές ανάμεσα στις δυο πλευρές αρχίζουν.

“Δεχόμαστε να ενώσουμε τις προσπάθειες και τις ενέργειες με τους Μπολσεβίκους Ρώσους, οι οποίοι στρέφονται ενάντια στα ιμπεριαλιστικά κράτη και έχουν σαν σκοπό τους την σωτηρία των λαών που κατατυραννούνται κάτω από το πέλμα αυτών των κρατών”. (Κεμάλ προς Λένιν, 26 Απριλίου 1920).

Η απάντηση των Σοβιετικών υπάρχει σε κείμενο που υπογράφει ο υπουργός Εξωτερικών, Γιούρι Τσιτσέριν.

“Η Σοβιετική Κυβέρνηση σκέφτεται να στηριχθεί η Τουρκοσοβιετική συνεργασία στις παρακάτω αρχές:

1. Ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Τουρκίας.
2. Ένταξη στο Τουρκικό κράτος των εδαφών για τα οποία ούτε εμείς ούτε εσείς έχουμε αντίρρηση ότι ανήκουν στους Τούρκους…
3. Στις μειονότητες που κατοικούν στα εδάφη που ανήκουν στη Μεγάλη Τουρκική Εθνισυνέλευση να αναγνωρισθούν όλα τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται, στις μειονότητες των πιο ελεύθερων ευρωπαϊκών κρατών…” (Ιστορικό περιοδικό ΤΟΤΕ, τεύχος 21).

Συμμαχία τακτικής, κέρδη στρατηγικής

Ανάμεσα στις δυο χώρες βρέθηκαν οι λόγοι εκείνοι που κίνησαν τα νήματα προς την κατεύθυνση της τακτικής συμμαχίας.

Επιστέγασμα της προσέγγισης, το Τουρκοσοβιετικό Σύμφωνο Φιλίας (3 Μαρτίου 1921).

Οι ανάγκες ή οι λόγοι της συμμαχίας αυτής περιγράφονται στη συνέχεια.

Από την πλευρά της Τουρκίας, οι ανάγκες της συμμαχίας ήταν περισσότερο πρακτικές και λιγότερο ιδεολογικές.

Η πολύπλευρη προσπάθεια των Συμμάχων να οδηγήσουν την Οθωμανική κυριαρχία σε θάνατο μέσω ασφυξίας κρούει τον κώδωνα συναγερμού.

Ο Σουλτάνος, στην Κων/πολη μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας ελέγχεται από τους Αγγλογάλλους.

Στα ενδότερα της Μ. Ασίας όμως τίθενται σταδιακά, τα θεμέλια της Νέας Τουρκίας. Ο Κεμάλ οργανώνει και οραματίζεται. Ένα από τα χαρίσματά του η διορατικότητά του.

Βλέποντας τις κυκλωτικές κινήσεις των Συμμάχων σχεδιάζει: α) τη δημιουργία μηχανισμού αποτροπής υλοποίησης της συμφωνίας των Σερβών και β) την με κατάλληλους πολιτικούς ελιγμούς έξοδο από την απομόνωση.

Η ευκαιρία που δόθηκε στον Κεμάλ σε σχέση με τη Σοβιετική Ένωση ήτα ανεπανάληπτη. Ήταν η μόνη που για δικούς της λόγους αντιτίθεται στην πολιτική των Δυτικών Δυνάμεων.

Και όχι μόνο αυτό. Την ίδια περίοδο με την πολυδιάσπαση της Οθωμανικής ισχύος, η νεαρή Σοβιετική Δημοκρατία δέχεται αδιάκοπο πόλεμο φθοράς με όλα τα μέσα από τις (γενικά) ίδιες δυνάμεις.

Οι προτάσεις του Κεμάλ προς τους Σοβιετικούς είναι αποτέλεσμα ρεαλιστικής εκτίμησης των πραγμάτων, χωρίς ωστόσο ο ρεαλισμός να συμβαδίζει κατ’ ανάγκη με δίκαιες υποθέσεις.

“Αν η Σοβιετική κυβέρνηση ενεργήσει στρατιωτικές επιχειρήσεις ενάντια στο Γκιουρζιστάν ή αν χάρη στην πολιτική που θα ακολουθήσει επιδιώξει την ένταξη του Γκιουρζιστάν στο Σοβιετικό μπλόκ και εξασφαλίσει δράση ενάντια στις Αγγλικές δυνάμεις με σκοπό να τις εκδιώξει από το Γκιουρζιστάν, τότε και η Τουρκική κυβέρνηση θα αναλάβει στρατιωτικές ενέργειες ενάντια στην ιμπεριαλιστική αρμενική κυβέρνηση, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα να προωθήσει το Αζερμπαϊτζάν στους κόλπους της Σοβιετικής Κυβέρνησης…”. (Κεμάλ προς Λένιν, 26 Απριλίου 1920).

Κινήσεις στο σκάκι η λογική του Κεμάλ. Ξεχωριστό σημείο του αποσπάσματος ο χαρακτηρισμός της νεαρής αρμενικής κυβέρνησης ως “ιμπεριαλιστικής”. Μια αρκετά πρωτότυπο θεωρία περί “ιμπεριαλισμού” ή πως να μιλάς σε γλώσσα που να αρέσει στο συνομιλητή σου…

Ο Κεμάλ επιδιώκει να καλύψει ένα μέρος από τα νώτα του (πλευρά Σ. Ένωσης), να σταθεροποιήσει τα αρνητικά για να μπορέσει μέσα στο χρόνο να αλλάξει προς όφελος του τους συσχετισμούς προς τα ανατολικά μέρη και τα δυτικά παράλια.

Από την άλλη πλευρά η Σοβιετική Ένωση με γοργά βήματα συμβάλλει στην αλλαγή σκηνικού στο Μικρασιατικό χώρο. Οι σημαντικότεροι από τους λόγους που δημιουργούν αυτά τα προβλήματα:
Α. Λόγοι ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ: Στη βάση αυτών, θεώρηση της οργάνωσης του Κεμάλ, ως εθνικοάπελευθεωτικού κινήματος. Ως κινήματος που χωρίς να έχει ριζοσπαστικό κοινωνικό προσανατολισμό στέκει ευεργητικά στον αγώνα για άρνηση του πολυτεμαχισμού της χώρας, της μετατροπής της δηλαδή σε μεταοθωμανική αποικία υπό του ελέγχου των μεγάλων της Δύσης. Σ’ αυτά τα δεδομένα η λογική της Σοβιετικής πολιτικής ήταν: σύμφωνο φιλίας, αλληλεγγύη, μέχρι την εθνική της ολοκλήρωση.
Β. Λόγοι ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ στην περιοχή. Η κατοχή της Τουρκίας από τους Αγγλογάλλους, θα έκανε τη ζωή του Σοβιετικού κράτους αμφίβολης διάρκειας. Ο έλεγχος στα στενά των Δαρδανελλίων, η κυριαρχία στον Εύξεινο Πόντο, η κατοχή της περιοχής της Μοσσούλης. Τρία σημεία στον ορίζοντα, όπου η κυριαρχία των Δυτικών, αν κρατούσε για μεγάλο χρονικό διάστημα, θα αποτελούσε ένα ανοικτό ηφαίστειο, κάτω από τα πόδια των Μπολσεβίκων.
Γ. Λόγοι ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ του καθεστώτος. Η πίεση που ασκήθηκε στη νεαρά Σοβιετική Ένωση απ’ όλες τις πλευρές ήταν μεγάλη. Αναζητούσε, πέρα από την ενδυνάμωση της στρατιωτικής της ισχύος, το σπασμό του κλοιού που της επιβλήθηκε για ευνόητους λόγους. Αναζητούσε θύρες περισσότερου πολιτικού οξυγόνου, στο διεθνή χώρο. Σ’ αυτή την προσπάθεια λ.χ. έχουμε μια σειρά από σύμφωνα φιλίας.
Τακτικές υποχωρήσεις Λένιν, με στόχο να τονώσει ή να κατοχυρώσει τη Σοβιετική εξουσία. Διπλωματική επίθεση σημειώνεται προς τη νότια πλευρά της, προς τις Μουσουλμανικές χώρες.
Στους τρεις πρώτους μήνες του 1921 η Σ. Ένωση υπογράφει σύμφωνα φιλίας και συνεργασίας με Περσία, Αφχανιστάν, Τουρκία.
Δ. Λόγοι ΣΥΝΟΡΙΑΚΩΝ διευθετήσεων. Η επιστολή Ατατούρκ προς Λένιν, που απόσπασμά της έχει παρατεθεί πιο πάνω, φανερώνει τις εκκρεμότητες που υπήρχαν ανάμεσα στους δύο. Η προσέγγιση θα επέτρεπε λύση των προβλημάτων αυτών προς όφελος και των δύο.
Έτσι θα μπορέσουν από πλεονεκτικές θέσεις να στραφούν προς τον πρώτο κίνδυνο που τις απειλούσε. Και που ήταν κοινός.

Οι επιπτώσεις στο χώρο

Η σημασία που αποδίδεται στο Τουρκοσοβιετικό σύμφωνο είναι από κάθε άποψη χαρακτηριστική.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Δύσης από τη μια αποφασίζουν (συμφωνία Σεβρών) τον τεμαχισμό του Οθωμανικού κράτους.

Οι υπογραφές τίθενται, αλλά υπάρχει μεγάλη απόφαση μέχρι την μετατροπή τους σε συγκεκριμένη πράξη. Σ’ αυτό το μικρό χρονικό ενδιάμεσο διάστημα, σημειώνονται δυο σπουδαία γεγονότα που ανατρέπουν τη ροή των πραγμάτων, όπως τουλάχιστον την είχαν διατάξει οι Σέβρες.

Α. Η βούληση του Τουρκικού λαού που κινείται στη σφαίρα άρνησης των επιλογών των Μ. Δυνάμεων. Οι πρωτοβουλίες του Κεμάλ οργώνουν σε εύφορο έδαφος. Ο Σουλτάνος στην Κων/πολη μπορεί μεν να ευλογεί αναγκαστικά το διαμελισμό, αλλά δεν εκφράζει παρά μόνο το παρελθόν των Οθωμανικών μεγαλείων. Το σήμερα κινείται στην Κεντρική Τουρκία, όπου οργανώνεται η αντίσταση του Τουρκικού λαού. Οι αποφασιστικές ενέργειες του Κεμάλ, τα θεαματικά αποτελέσματα των πρώτων του προσπαθειών είναι μηνύματα που όλοι μελετούν και επεξεργάζονται πάνω σε νέα βάση.
Συνήθως η Ελληνική ιστοριογραφία αντιμετωπίζει το ζήτημα της βούλησης του Τουρκικού λαού, μέσα από το μονοδιάστατο πρίσμα της Ελλαδικής στρατιωτικής κατοχής σε ορισμένα δυτικά μέρη της Μ. Ασίας.
Το ζήτημα μένει εντούτοις πιο σύνθετο. Ξένες προς την περιοχή Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) τεμαχίζουν την Ηπειρωτική χώρα – περιμετρικά – και κρατούν ως κατοχικές δυνάμεις τις περιοχές εκείνες που κατά κανόνα θα έδιναν οικονομικό οξυγόνο στο κράτος. Αυτή η πραγματικότητα όσο και οι κίνδυνοι, που μελλοντικά αυτή περικλείει, ανεβάζει τον πυρετό του αγώνα για τους Τούρκους, ενώ του προσδίδει ένα ακόμα χαρακτηριστικό: της εθνικοαπελευθερωτικής διαδικασίας, ενάντια στην ξένη κατοχή μέσα από τη θετική διέξοδο ενός εθνικού προσδιορισμού.
Η Ελλαδική παρέμβαση στα ενδότερα της Σμύρνης, διαφορετική από τις άλλες τρεις, είναι ακόμα και σήμερα σημείο αμφιλεγόμενο και γεγονός που προκαλεί θέσεις αντιθέσεις και εκ των υστέρων ορισμένες επιτυχείς υποθέσεις…

Β. Η υπογραφή του Τουρκοσοβιετικού Συμφώνου Φιλίας, δίνει πολλαπλή υπόσταση στα τεκταινόμενα. Η βούληση του τουρκικού λαού, δεν αρκεί από μόνη της να λύσει τα αδιέξοδα. Έτσι, η υπογραφή του Συμφώνου, δίνει πολιτικό κύρος, στον Κεμάλ εκμηδενίζοντας τον εσωεθνικό αντίπαλο στην Κων/πολη – Σουλτάνο.
Στο διεθνές πεδίο ο Κεμάλ αναγνωρίζεται ως ο πραγματικός ηγέτης και η Εθνικός Λαϊκός Στρατός ως ο αυθεντικός εκφραστής των προσδοκιών του Τούρκικου λαού. Πέραν, βέβαια της οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας που το Σύμφωνο προβλέπει να δοθεί στην Τουρκία.
Γι’ αυτό η υπογραφή του Συμφώνου έθετε ορισμένες βάσεις για να μετατραπεί η συμφωνία των Σεβρών σε συμφωνία κενής περιεχομένου. Ουσιαστικά η 3η Μαρτίου 1921 (μέρα υπογραφής του Συμφώνου) πρέπει να θεωρείται ως η συμβολική μέρα κατά την οποία ναυάγησαν οι σχεδιασμοί των Σεβρών.
Οι πόθοι των Μεγάλων, αλλά και ευσεβείς πόθοι των Μικρών.
Η σημασία της υπογραφής του Συμφώνου εμπεριέχει στοιχεία με ΔΥΝΑΜΙΚΗ σημασία.
Η υλοποίηση του σχεδίου “Σέβρες” προϋποθέτει εξόντωση της Τουρκικής ισχύος. Τώρα όχι μόνο δεν εκμηδενίζεται, αλλά μπαίνουν θεμέλια για ενδυνάμωσή της. Η αλλαγή των συσχετισμών είναι εμφανής.
Τα νέα δεδομένα, οδηγούν σε νέες αποφάσεις. Οι πρωταγωνιστές των Σεβρών αναθεωρούν (Γαλλία) ή κάνουν βήματα σημειωτόν (Αγγλία) σε σχέση με τις αρχικές προσδοκίες.
Τα πράγματα δεν χειραγωγούνται κατ’ εντολή των Μεγάλων της Δύσης. Οι νέες συγκυρίες κατ’ ανάγκη σημαίνουν: κάθε χώρα που εμπλέκεται στο Μικρασιατικό ζήτημα, αναπροσαρμόζει την τακτική ή τις επιδιώξεις της αν θέλει να ασκεί πολιτική με βάση τους όρους της πολιτικής ανάγκης και όχι των σχεδιασμών σε ρομαντικές πλατφόρμες.
Απ’ όλες αυτές τις θεμελιακές αλλαγές και ανακατατάξεις μόνο οι ελληνικές κυβερνήσεις προγραμματίζουν ερήμην της πραγματικότητας.
Και αυτοί που έμειναν με τα μυαλά στραμμένα στις Σέβρες, πλήρωσαν ακριβά το τμήμα της πολιτικής τους ανυπαρξίας.