Μαντζικερτ – Η Αρχή του Τέλους μιας Αυτοκρατορίας…

Ρωμανός Δ’ Διογένης. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας που με την άνοδο του στο θρόνο (1067), σφράγισε κυριολεκτικά την ιστορική διαδρομή του Ανατολικού κόσμου. Η τετράχρονη βασιλεία του Ρωμανού Δ’ έκλεισε με μια καταστροφή, που έθετε τις βάσεις για το πέρασμα της εξουσίας στο χώρο της Μ. Ασίας στα Σελτζουκικά φύλα. Η ήττα των Βυζαντινών στο Μαντζικέρτ (1071) ήταν η αρχή, που βήμα με βήμα ολοκληρώθηκε με τη συνολική πτώση των Βυζαντινών (1453) και την κοσμοϊστορική αλλαγή κυρίαρχου στα ανατολικά του Λατινικού κόσμου.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΣΕΛΤΖΟΥΚΩΝ

Τα υψίπεδα του Τουράν είναι πια παρελθόν για τα Σελτζουκικά φύλα. Η παραμονή τους στα βόρεια της Βαγδάτης αποδείχθηκε κι αυτή ένας ενδιάμεσος σταθμός που θα οδηγούσε προς το στρατιωτικό στόχο. Ο σταθμός όμως δεν ήταν ένας κοινός τόπος. Εφοδίασε και εμπλούτισε τους Σελτζουκίδες με μια ολοκληρωμένη – και ανερχόμενη – θρησκειολογική άποψη.
Η αποδοχή του Μωαμεθανισμού, έδωσε στα φύλα αυτά τον κινητήριο μοχλό και στο πολιτικό επίπεδο. Αναβάπτισε το δυναμισμό τους και έδωσε προσανατολισμό στη φυλετική τους υπόσταση.
Ο Μωαμεθανισμός ως θρησκευτικό σύστημα, αγγίζει και πολλές φορές οριοθετεί και πολιτικοκοινωνικές όψεις του συστήματος άρθρωσης και τρόπου “ζωής” των πιστών.
Αυτήν ακριβώς τη δυναμική, οι Βυζαντινοί δεν στάθηκαν ικανοί να σταθμίσουν σε όλες τις παραμέτρους της. Η προηγούμενη “συνάντηση” με το Μωαμεθανισμό των Αράβων ακολουθούσε πολυεπίπεδη κατάληξη. Έτσι οι Άραβες είχαν την ευχέρεια επιλογής της ευκολότερης πορείας, όταν μια άλλη δεν απέδιδε τα μέγιστα γι’ αυτούς. Όμως, αν προσεγγισθεί η ανάλογη στρατηγική των Σελτζουκίδων και των λοιπών συγγενικών τους φύλων διαφαίνεται η περιορισμένη γεωγραφικά εμβέλεια της πορείας τους.
Ακριβώς αυτή η “περιορισμένη εμβέλεια” ήταν και το πιο επικίνδυνο σημείο για τους Βυζαντινούς, μια και η σταθερότητα και η επιμονή στην καταληκτική διεργασία, ήταν σημείο μονιμότερης συνάφειας με το χώρο της Ανατολικής – σε πρώτη φάση- Μ. Ασίας.
Βέβαια, η κίνηση αυτή των Σελτζούκων δεν ήταν μια μεμονωμένη προσπάθεια, ασύνδετη με τις γενικότερες σταθερές στο χώρο της Ανατολής. Η εποχή των πληθυσμιακών ανακατατάξεων συνεχίζεται με αμείωτη ένταση. Λόγοι και γεωφυσικοί κινούν τα νήματα προς “θερμότερες” συνθήκες διαβίωσης. Οι στέπες της Κεντρικής Ασίας ανήκουν πια στη σφαίρα του ιστορικού υπομνηματισμού…

ΤΟ ΜΑΝΤΖΙΚΕΡΤ ΑΝΟΙΓΕΙ ΤΗ ΛΕΩΦΟΡΟ

Το 1071 αποτελεί, από όποια πλευρά κι αν ιδωθεί το έτος που σφράγισε πολύπλευρα την ύπαρξη του Βυζαντινού κόσμου.
Άνοιξε διάπλατα τη λεωφόρο που οδηγούσε στην Κωνσταντινούπολη, έθεσε τα θεμέλια μιας πορείας χωρίς επιστροφή για την αυτοκρατορία του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους.
Μερικές γενικές αναφορές στην ίδια τη μάχη στο Μαντζικέρτ (19 Αυγούστου 1071) είναι απαραίτητες:

α) Η μισθοφορική σύνθεση του Βυζαντινού στρατού, διαδραματίζει το δικό της ρόλο. Η κοινωνική ανατροπή που επήλθε στο Βυζάντιο με την απόλυτη κυριαρχία του φέουδου “Βυζαντινού τύπου”, πάνω στον ελεύθερο μικρογεωργό έδωσε καρπούς σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η προηγούμενη κοινωνική “ισορροπία” με την γειτνίαση φέουδου και ελεύθερου γεωργού δυνάμωνε τις προϋποθέσεις άμυνας και δημιουργούσε συνθήκες ύπαρξης ισχυρότερης αποτρεπτικής βούλησης. Τώρα ο πρώην ελεύθερος γεωργός βρίσκεται “δουλοπάροικος” στους μικρασιάτες γαιοκτήμονες, έστω και σε Βυζαντινή εποχή.
Η καταφυγή στα μισθοφορικά στρατεύματα είναι η απάντηση των γαιοκτημόνων στην κοινωνική αναδόμηση που οι ίδιοι επέβαλαν. Ακριβώς όμως, η ποιότητα του μισθοφορικού ρόλου, καθόρισε και το επίπεδο διάταξης του στη μάχη του Μαντζικέρτ.
Ήταν αρκετή μια υπονομευτική κίνηση των γραφειοκρατών της Κωνσταντινούπολης για να καταδείξουν τον τίτλο τους. Οι γραφειοκράτες καθυστερούν την έγκαιρη καταβολή του μισθού τους, στην προσπάθεια υπόσκαψης των δυνατοτήτων αγώνα του Ρωμανού Δ’ Διογένη, που τον θεωρούν ως τον ηγέτη πυρήνα του κόσμου των Στρατιωτικών της Μ. Ασίας.
Η κίνηση των γραφειοκρατών, έδωσε τους δικούς της καρπούς στην ίδια την εξέλιξη της μάχης.

β) Η μισθοφορική δομή του αυτοκρατορικού στρατεύματος είχε και συνέχεια. Οι Ούζοι Τούρκοι, φυλετικά συγγενείς με τους Σελτζουκίδες, συμπολεμιστές όμως στη μάχη με τον Ρωμανό Δ’ στην πιο κρίσιμη φάση εγκαταλείπουν τους Βυζαντινούς και προσχωρούν στο στρατόπεδο του Αλπ – Αρσλάν, της κορυφαίας προσωπικότητας των Σελτζουκίδων.
Η ανατροπή του συσχετισμού δύναμης ήταν αποφασιστική. Καθόρισε με μεγάλο βαθμό της ίδια την εξέλιξη της σύγκρουσης, ενώ ο Ρωμανός δεν μπορεί να αναπληρώσει το κενό που δημιουργήθηκε.

γ) Το κρίσιμο όμως σημείο της μάχης συνυπάρχει πάντοτε με την μελέτη και εφαρμογή της ανάλογης τακτικής από την πλευρά των ηγετών των δυο συγκρουομένων. Εκεί δοκιμάστηκαν οι ικανότητες για προετοιμασία “επί χάρτου” και βέβαια η ίδια η έμπρακτη δοκιμασία τους.
Ο Αλπ- Αρσλάν, ενώ η μάχη φαινόταν αρχικά “ισόρροπη”, έθεσε σε εφαρμογή την “κίνηση νίκης”. Η παμπάλαια συνταγή της “υποχώρησης χωρίς υποχώρηση” δέχεται ακόμα μια ιστορική άσκηση.
Η προκλητική υποχώρηση των Σελτζούκων προς διάφορες κατευθύνσεις, έδωσε την εντύπωση στους Βυζαντινούς ότι επίκειται η οριστική εξόντωση των αντιπάλων τους.
Όμως η πολυμέτωπη εφόρμηση των μισθοφόρων του Ρωμανού, τους έφερε: (α)μακριά από τις βάσεις ανεφοδιασμού και οργάνωσης, (β) σε γεωφυσικές συνθήκες άγνωστες και άξενες, (γ) σε κατακερματισμό δυνάμεων προς πολλές διευθύνσεις, (δ) έλλειψη εύκολης δυνατότητας αναπλήρωσης των χαμένων και (ε) όξυνση της αδυναμίας κεντρικού συντονισμού της συνολικής επίθεσης.
Η αντιπαράταξη των δυο κινήσεων τακτικής, είναι σαφής. Ο Αλπ – Αρσλάν κράτησε την πρωτοβουλία κινήσεων, ενώ ο Ρωμανός Δ’ έδειξε ακόμα μια φορά ότι η γενναιότητα δεν είναι η μόνη παράμετρος ενός αγώνα, όταν επιβάλλεται να γίνουν βήματα ανάγκης και προς άλλες συγκυρίες.

Ο ΡΩΜΑΝΟΣ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΑΛΠ-ΑΡΣΛΑΝ

Ο επίλογος της μάχης φέρει τον Ρωμανό Δ’ αιχμάλωτο στα χέρια του Αλπ – Αρσλάν. Ο αυτοκράτορας που μέχρι τέλους, είναι ενεργητικά παρών σε όλες τις φάσεις της μάχης, βρίσκεται στο στρατόπεδο του Σελτζούκου φύλαρχου. Η αιχμαλωσία του υπήρξε το κορύφωμα μιας ήττας, που ήδη έβαζε σε λειτουργία τα τραγικά για τους Βυζαντινούς αποτελέσματα.
Ο Αλπ – Αρσλάν όμως, διαψεύδοντας όλες τις προσδοκίες και υποθέσεις, σε σύντομο χρονικό διάστημα αφήνει ελεύθερο, τον Ρωμανό, έναντι πολλών λύτρων.
Αυτή η κίνηση, έχει χαρακτηριστεί κατά πλειοψηφία, ως “ιπποτική”, ενώ δεν είναι φειδωλές οι αναφορές για τη “μεγαθυμία” του Σελτζούκου ηγεμόνα.
Είναι όμως αυτή η ιστορική αλήθεια; Ανταποκρίνεται προς την προσέγγιση των γεγονότων του 1071 και των συνεπειών της;
Αν η επισκόπηση των εξελίξεων απλώσει την έκταση της προς τα Δυτικά του Μαντζικέρτ, τότε μπορεί να αναζητηθεί η άλλη ιστορική εκδοχή, που μπορεί να δικαιώσει την αλήθεια.
Ο Αλπ – Αρσλάν ήταν ενήμερος των τεκταινομένων στο εσωτερικό των αντιπάλων του.
Η διαμάχη ανάμεσα στην παράταξη των Γραφειοκρατών της Κωνσταντινούπολης και της κίνησης των Στρατιωτικών της Μ. Ασίας είχε τα δικά της αίτια.
Οι Γραφειοκράτες θεματοφύλακες της παράδοσης, εκφραστές των πιο συντηρητικών κύκλων της Βυζαντινής αριστοκρατίας, αγωνίζονται να κρατήσουν την ταξική τους πρωτοκαθεδρία με όλα τα μέσα. Οι Στρατιωτικοί της Μ. Ασίας είναι η αντίπαλη όχθη. Διαβλέποντας τους κινδύνους που επικεντρώνονται στην περιοχή δράσης τους υπερασπίζοντας ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα στο γεωργικό τομέα, που θα τονώσει το μεσαίο κλήρο, το “στυλοβάτη” της Μ. Ασίας και στον αμυντικό της τομέα.
Η διελκυστίνδα ανάμεσα στους Γραφειοκράτες και τους Στρατιωτικούς επιτείνει την κοινωνική αντιπαλότητα και ανοίγει τους ασκούς για πιέσεις στα σύνορα της αυτοκρατορίας.
Ο Αλπ Αρσλάν με την κίνηση απελευθέρωσης του Ρωμανού πετυχαίνει ένα πολλαπλό στόχο. Ο Ρωμανός, ηγέτης της παράταξης των Στρατιωτικών με την παραμονή του στα χέρια του Αλπ – Αρσλάν αποδυνάμωσε την παράταξη του και αντικειμενικά στήριζε τις επιδιώξεις των Γραφειοκρατών.
Η απελευθέρωση του όμως, ως αυτοκράτορα των Βυζαντινών, αύξανε, σημαντικά τις εσωτερικές προστριβές των Βυζαντινών και μάλιστα από πιο ισχυρές θέσεις.
Η επάνοδος του Ρωμανού στα Βυζαντινά πράγματα, ήταν μια κίνηση καθοριστικής σημασίας: η αποσταθεροποίηση μεγεθύνεται και η Κωνσταντινούπολη προσμετρά το μέγεθος των εσωτερικών της αντιθέσεων.
Η κορυφαία οικογένεια Δούκα, εκπρόσωπος τη Γραφειοκρατικής παράταξης εκμεταλλεύεται τις συγκυρίες και τοποθετεί στο θρόνο το Μιχαήλ Ζ’, γιο του Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα.
Μέσα σ’ αυτή τη διαδρομή γεγονότων διαφαίνεται ο απώτερος στόχος της απελευθέρωσης του Ρωμανού.
Ο Αλπ- Αρσλάν έδειξε ότι ήξερε να αξιοποιεί τις αντιθέσεις στον κόσμο των Βυζαντινών και προωθούσε τα σχέδια του με εύστοχους ελιγμούς.
Ο “ιπποτισμός” έκρυβε τις βαθύτερες επιδιώξεις του Σελτζούκου φύλαρχου και διεύρυνε τα ρήγματα στη “γραμμή άμυνας” των Βυζαντινών.

ΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΒΗΜΑΤΩΝ ΤΑΚΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΣΕΛΤΖΟΥΚΩΝ

Η καταστροφή του Μαντζικέρτ είναι βέβαια ένα ιστορικό γεγονός με τις δικές της “λογικές”. Όμως δεν είναι ένα ιστορικό επεισόδιο ασύνδετο και μεμονωμένο στα βόρεια της μεγάλης λίμνης Βαν.
Εντάσσεται ως σημείο κεντρικής αναφοράς στη συνολική – στρατιωτική διαδικασία ελέγχου της Μ. Ασίας από τους Σελτζούκους και τα λοιπά συγγενικά φύλα.
Η γενική στρατηγική των Σελτζουκίδων, μπορεί να χαρακτηριστεί ως “στρατηγική των επί μέρους ρήξεων” με τους Βυζαντινούς.
Συστηματικά αποφεύγουν την “κατά μέτωπον” αντιπαράταξη και επιλέγουν τα μικρά και βέβαια βήματα, έτσι ώστε να θέτουν θεμέλια στην πορεία τους, συμπυκνωμένα και αμετακίνητα.
Ένα επίσης σημαντικό στοιχείο των επιλογών τους, εντυπωσιακό στη διαχρονική του άσκηση, είναι η πολυαίωνη χρήση του “αργού βηματισμού”, προς την τελική κατάληξη.
Χωρίς βιαστικές κινήσεις, χωρίς ανυπομονησία, χωρίς διάθεση άκαιρων λύσεων, οριοθετούν τη διαδρομή τους προς την Κωνσταντινούπολη μέσα σε μια απόσταση που δημιουργεί εντυπώσεις.
Η ήττα στο Μαντζικέρτ 1071 μέχρι την Άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453, είναι η χρονική περίοδος που αποδεικνύει όσα προαναφέρθηκαν, όταν είναι αποδεκτό ότι ήδη η Ανατολική και μέρος της Κεντρικής Μ. Ασίας βρίσκονταν υπό τον Σελτζουκικό έλεγχο από τα μέσα του 11ου αιώνα…
Έτσι, η διαδικασία ασφυκτικής περικύκλωσης της Κωνσταντινούπολης, περνούσε μέσα από την αποκοπή των αρτηριών ζωής προς αυτήν, έτσι ώστε η ώρα του τέλους (29 Μαϊου 1453), να έχει περισσότερο “τελετουργικό” τυπικό, παρά ένα αναμενόμενο αγώνα “υπέρ πάντων”, με ουσιαστικές προϋποθέσεις ισορροπημένης σύγκρουσης.

ΤΑ ΝΕΑ – 01/09/1985