Αυτονομία ή εξάρτηση;

Ο τύπος έχει τη δική του ιστορία. Τύπος και εξουσία, τύπος και κόμματα, τύπος και νέα μέσα τεχνολογίας. Η «τέταρτη εξουσία» έχει πάρει τη δική της φόρμα, έχει αποκτήσει μεθόδους και στιλ γραφής, υπάρχει στην κυπριακή της ιδιαιτερότητα με μια ποικιλία τάσεων. Κατά μία έννοια, ο Τύπος έχει «εκ πεποιθήσεως» τεθεί με κριτική διάθεση, με αποκαλυπτική προσέγγιση, αναλύσεις ή έρευνες, οι οποίες να αποτελούν μορφές ισορροπίας του δημοκρατικού συστήματος, παρεμβάσεις ως να μετριάζουν τις εξουσιαστικές ή άδικες σχέσεις του κράτους πάνω στον πολίτη. Αυτός ο ορισμός πάει στο κέντρο του ζητήματος. Ο τύπος θέλει να έχει άποψη για πολλά ζητήματα, ωστόσο, εκείνο που (κυρίως) τον καταξιώνει στο παιγνίδι της πολυφωνίας είναι ο αυτόνομος ρόλος του απέναντι στα πολιτικά φαινόμενα, ο κριτικός και επικριτικός λόγος του απέναντι στις ποικίλες μορφές εξουσίας. Μια αδρή ματιά στα κυπριακά δεδομένα μπορεί να δώσει ορισμένου επιπέδου εξηγήσεις, τόσο για τις σχέσεις του Τύπου με το κράτος, όσο και για τις ιδέες που αφήνει να τον επηρεάζουν.

1. Ο κομματικός τύπος έχει στην Κύπρο ιστορικές ρίζες. Δένεται με ένα κόμμα, στηρίζεται από αυτό, επομένως γίνεται ο πολιτικός εκφραστής της ηγετικής ομάδας που το διοικεί. Ο σκληρός κομματικός τύπος είχε μια σχετική άνθηση μετά το 1974. Όμως, τα τελευταία χρόνια διέρχεται μια σοβαρή κυκλοφοριακή κρίση γεγονός που αποκαλύπτει πως οι πολίτες αναζητούν άλλου τύπου ενημέρωση και πως έπαψαν πια να προτιμούν τη μονοδιάστατη εφημερίδα. Ο τύπος αυτού του είδους έχει άμεση εξάρτηση με το είδος και την ποιότητα της πολιτικής ομάδας που διοικεί το κόμμα – διεύθυνση εφημερίδας, αποβολή των αντίπαλων κομματικών θέσεων, μη προβολή των διαφορετικών απόψεων μέσα στο ίδιο κόμμα κ.λπ.
2. Σε γενικό ιδεολογικό επίπεδο έχουμε δύο τύπους άρθρωσης του έντυπου λόγου. Πρώτον, ο λεγόμενος «αριστερός» χώρος – στη σοσιαλιστική και κομμουνιστική εκδοχή του – κυκλοφόρησε το σκληρό κομματικό έντυπο σαν το λαμπρό δείγμα του κομματικού πατριωτισμού του. Η «Χαραυγή» για πολλές δεκαετίες, τα «ΝΕΑ» για είκοσι χρόνια, πήραν τη σκυτάλη μέχρι τη σταδιακή παράλυσή τους. Δεύτερον, ο λεγόμενος «δεξιός» χώρος στις διάφορες πλευρές του προτίμησε τη χαλαρή σύνδεση ανάμεσα σε κομματικές γραμμές  – επιχειρηματική δράση – προβολή ειδήσεων. Αυτή η μέθοδος είχε μια σχετική επιτυχία, γι’ αυτό άλλωστε πάει σιγά – σιγά στο σχηματισμό εκδοτικών ομίλων (εφημερίδες, περιοδικά, ραδιόφωνο).
3. Την τελευταία διετία παρατηρείται ένας γενικότερος προβληματισμός για διάφορα θέματα τύπου. Ο κομματικός θέλει να προσαρμοστεί στις νέες εξελίξεις, έστω και καθυστερημένα. Ποια μορφή θα πάρει; Πώς μπορεί να συνδυάσει την κομματική στενότητα με την ελεύθερη ροή ειδήσεων; Ο τύπος που ελέγχεται από επιχειρηματίες κινείται με άλλα κριτήρια. Ισχυροποιεί τα δημοσιογραφικά του επιτελεία, κάνει σοβαρά ανοίγματα στη νέα τεχνολογία, δημιουργεί νέο εκδοτικό πρόσωπο.

Το κράτος στην Κύπρο, μπορεί να δεχθεί ποικίλους ορισμούς, να ιδωθεί σαν ένας πρώτης τάξης πολιτικό φαινόμενο. Ο κρατισμός μοιάζει να είναι η ισχυρότερη ιδεολογική πρόταση που τα υπαρκτά κόμματα έχουν να κάνουν στους ψηφοφόρους τους – κατάληψη, χατίρια, μεσολαβήσεις κ.λ.π. Κατά συνέπεια και το θέμα τύπος και κράτος εντάσσεται και λειτουργεί μέσα σε αυτούς τους περιοριστικούς άξονες. Ο τύπος στις πιο πολλές εκδοχές του επιζητεί τη διασύνδεση του με το κράτος, όχι απλά για να έχει κάποιες πηγές ειδήσεων, αλλά γιατί αυτό που δίνει κύρος, του παρέχει εργαλεία για συμπόρευση με αυτό που είναι η κρυφή γοητεία της πλειοψηφίας των πολιτών. Να νιώθουν δηλαδή πως είναι κι αυτός κοντά στην πρώτη ιδεολογική τους συμπάθεια. Ένα σημαντικό ποσοστό του κυπριακού τύπου θέλει να ταυτίζει μέγα μέρος από την τύχη του με το κράτος και τον εκάστοτε κυβερνήτη του. Έτσι όμως τραυματίζεται η αυτονομία του, τίθενται δηλαδή τα θεμέλια για συγχύσεις ανάμεσα στις τέσσερις μορφές εξουσίας (κυβέρνηση, βουλή, δικαιοσύνη, τύπος), ο τύπος αυτός γίνεται «βραχίονας» της πρώτης εξουσίας (κράτος) την ίδια στιγμή που επίσημα ονομάζεται «τέταρτη εξουσία», άρα «αντιστάθμισμα» στις άλλες μορφές εξουσίας.

Η αυτονομία του τύπου αποτελεί άποψη στρατηγικής σημασίας, τόσο για την ύπαρξη δημιουργικής αντιπαλότητας ανάμεσα στις τέσσερις μορφές εξουσίας, όσο και στην οικοδόμηση προϋποθέσεων για παραγωγή περισσότερης κριτικής σκέψης από τους αναγνώστες. Οι σχέσεις εξάρτησης που παρατηρούνται σε ορισμένα επίπεδα στην Κύπρο του ’90 περιορίζει τις ποσότητες οξυγόνου που ο τύπος χρειάζεται, αλλά και το κύρος του δέχεται πλήγματα. Αυτό είναι μια επικίνδυνη εξέλιξη η οποία θέλει και να επισημανθεί, κυρίως όμως θέλει να αποτραπεί. Ολοένα και μεγαλύτερος έλεγχος μερίδας του τύπου από ένα κέντρο εξουσίας αποτελεί ένα αρνητικό φαινόμενο, δημιουργεί πολύμορφες εξαρτήσεις, θέτει ορισμένους περιορισμούς στην ελεύθερη διακίνηση απόψεων, εμποδίζει την πολυφωνία, κάνει την υπόθεση της ισότιμης πάλης των ιδεών, υπόθεση διαμεσολαβήσεων και αλληλοπριμοδότησης.

Ο τύπος θέλει τη δική του αυτοθέσμιση, χρειάζεται δική του αυτόνομη πορεία ώστε να είναι πρωταγωνιστής στο σύγχρονο κοινωνικό προβληματισμό, συμβάλλοντας έτσι στην οικοδόμηση νέων σχέσεων ανάμεσα στις τάξεις και το κράτος. Να είναι βασικός μοχλός του εκσυγχρονισμού της Κύπρου. Ο ευρωπαϊκός κόσμος παρουσιάζει σε μια ποικιλία περιπτώσεων ένα αρκετά πολύπλοκο μοντέλο «μακράς πνοής». Ο κομματικός τύπος λ.χ. αποκτά άλλο χαρακτήρα, λειτουργεί σαν εικόνα των απόψεων που διακινούνται και συγκρούονται μέσα στο κομματικό σώμα (σελίδες διαλόγου, αντιθέσεις γραμμών, δημόσια έκφραση των εσωτερικών ρευμάτων). Η άνθηση της τηλεόρασης χωρίς σύνορα επιβάλλει στον έντυπο λόγο να πάρει νέα σχήματα, να φτιάξει νέο πρόσωπο. Ο ανταγωνισμός γίνεται πιο οξύς, η πίτα των αναγνωστών πιέζεται ώστε μερικά κομμάτια της να πάνε προς τη μια ή την άλλη πλευρά. Το σκηνικό είναι πρωτόγνωρο γιατί ποικίλα συμφέροντα διεκδικούν να παίξουν ρόλους ενημέρωσης, καθοδήγησης ή ελέγχου της κοινής γνώμης. Η ισορροπία πάει να διαταραχθεί, γι’ αυτό ορισμένα κοινοβούλια (λ. χ. το Ιταλικό) παίρνουν μέτρα για να αποτραπεί ένα αρνητικό φαινόμενο.

Σε μια εποχή γενικών ανακατατάξεων το θέμα τύπος και εξουσία συνδέεται άμεσα και σφαιρικά με την ίδια την έννοια της δημοκρατίας. Ολοένα και νέες μορφές δύναμης συγκεντρώνονται στα χέρια ολίγων, αναπτύσσοντας ολιγοπώλια στον τύπο, άρα το θέμα αποκτά μια εντελώς διαφορετική υπόσταση. Μαζί του πρέπει να ασχοληθούν σοβαρά οι δυνάμεις της πολιτικής και του πνεύματος ώστε να τεθούν ορισμένα πλαίσια, να διαταχθούν νέες ισορροπίες, να προετοιμασθεί το έδαφος ενόψει της σύνδεσης της Κύπρου με τον ευρωπαϊκό τηλεοπτικό κόσμο. Χρειάζεται επομένως ο σχηματισμός ενός Καταστατικού Χάρτη Δικαιωμάτων και Υποχρεώσεων, ο οποίος θα αποτελέσει τη σπονδυλική στήλη ώστε να μην οδηγηθούν τα πράγματα στη δημιουργία μιας «αυτοκρατορίας» ενός ή δύο μεγαλοεκδοτών. Το μικρό μέγεθος της Κύπρου, πρέπει να υπολογισθεί σοβαρά. Είναι σημαντική υπόθεση να διατηρηθεί μια πολυκεντρικότητα στον εκδοτικό χώρο, να βρεθούν τρόποι ενίσχυσης των μικρών, να μείνει η πολυφωνία ως αδιαπραγμάτευτο αγαθό. Ο διάλογος γύρω από αυτά τα ζητήματα, μπορεί να προσφέρει πολλά, να τεθούν τα προβλήματα, να ωριμάσουν λύσεις. Ο χώρος του τύπου, αλλά και χώρος της εικόνας, συγκεντρώνουν πάνω τους τα μάτια του μέλλοντος. Ήδη η εικόνα άρχισε να παίρνει τον τίτλο της «τρίτης υπερδύναμης». Ειδικά στην κυπριακή περίπτωση το θέμα «τύπος και εξουσία» παίρνει μέσα το ’90 ποικίλες κατευθύνσεις. Αν οι προετοιμασίες είναι κατάλληλες, τότε θα έχουμε και καλά αποτελέσματα. Αλλιώς σε σύντομο χρονικό διάστημα, θα τρέχουμε μόνοι μας, και στο νήμα θα ερχόμαστε δεύτεροι…

Εφημερίδα, Πρωινά Νέα, 1990