Ανδρέας Κάλβος: ο αιρετικός ποιητής
Ο Ανδρέας Κάλβος, αποτελεί μια κορυφαία προσωπικότητα μέσα στα Νεοελληνικά Γράμματα. Ο τραγουδιστής της Λευτεριάς, ο υμνητής του αγώνα της Εθνικής Ανεξαρτησίας, έδωσε σταθερό παρόν με το έργο και τη δράση του, έχοντας βεβαιωμένη την ωραία αντίληψή του για τους μεγάλους οραματισμούς του Έθνους.
Ένας ποιητής όμως, που χωρίς να θέλει να είναι «διαφορετικός» απ’ τους ποιητές, αντιμετωπίστηκε από κριτικούς και «κριτικούς», από «υπέρμαχους» και «απορριπτικούς» αναγνώστες με ένα μόνιμο – μέχρι πρόσφατα – τρόπο: προσέγγιση στην ποίησή του μέσα από τα επιφαινόμενα και τον τρόπο γραφής (γλώσσα, μέτρο κ.ά), τερματίζοντας πολλές φορές σ’ αυτό το επίπεδο την – σαφώς – μονόπλευρη προσέγγιση ενός ποιητικού έργου.
Αυτή η αντίληψη διαχρονικά, διαπερνώντας μέσα από τις «Συμπληγάδες» των Δημοτικιστών και των Καθαρολόγων, αντιμετωπίστηκε με τα αντίστοιχα «μικρόψυχα» κριτήρια. Έτσι, μια και η γλώσσα του, δεν ικανοποιούσε καμιά πλευρά, βρέθηκε για δεκαετίες να είναι ένας «παρεξηγημένος» της ποίησης. Τα ανελαστικά περιθώρια, επακόλουθο μιας γλωσσικής πόλωσης, όμως, δεν στάθηκαν ικανά να κρατήσουν τον Ανδρέα Κάλβο σ’ ένα συνεχή «αιρετικό» ρόλο.
Ο χρόνος αλάθητος κριτής κάθε έργου, έδειξε τη σημαντικότητα και διαχρονικότητα του Καλβικού έργου. Η μεταπολεμική κριτική αξίωσε και καταξίωσε τον Κάλβο.
Τούτη η μελέτη μπορεί να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια προσέγγισης του έργου του Κάλβου από μια νέα σκοπιά:
O ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΚΑΛΒΟΣ, η θέση του απέναντι στα κρίσιμα εθνικά θέματα του καιρού του, η στάση του απέναντι στην ιστορική φάση της δεκαετίας 1820/30.
Μια προσέγγιση όμως που πρέπει να ιδωθεί μέσα από το ιστορικό πρίσμα της εποχής. Η επανάσταση του 1821 και η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΛΗΞΗ, θέματα διαλεκτικά δεμένα με την πορεία του έθνους. Ο Ανδρέας Κάλβος έδωσε και σ’ αυτά τα ζητήματα τη δική του προσέγγιση.
Έτσι, ζωντανός παρουσιαστής της τότε ιστορικής συγκυρίας, είδε, άκουσε και – κύρια – πρότεινε..
ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ο Ανδρέας Κάλβος, γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1792. Από τα παιδικά του χρόνια (λόγω οικογενειακών προβλημάτων) οδηγείται στην ξενιτιά. Στο Λιβόρνο της Ιταλίας από το 1802. Ζει τον Ελληνισμό της διασποράς, μέσα σε μια ακμάζουσα παροικία.
Στη γειτονική Φλωρεντία, όπου εγκαθίσταται στη συνέχεια, η συνάντησή του με τον τότε κορυφαίο ποιητή της Ιταλίας Ούγο Φόσκολο, αποτελεί ένα κορυφαίο σταθμό στη διαμόρφωση του ποιητικού χαρακτήρα του Κάλβου. Ζυρίχη, Λονδίνο, Παρίσι, οι επόμενοι χώροι διαμονής. Στη Φλωρεντία ξανά, δεν αρκείται στις πνευματικές του αναζητήσεις. Συμμετέχει ενεργητικά στη μουσική οργάνωση των Καρμπονάρων της Φλωρεντίας. Στόχος της επαναστατικής αυτής κίνησης, η απελευθέρωση της Ιταλίας από την Αυστριακή κατοχή.
Για το λόγο αυτό συλλαμβάνεται και εξορίζεται. Στη Γενεύη δημοσιεύει τις δέκα πρώτες ΩΔΕΣ του (1824).
Στο Παρίσι οι επόμενες δέκα (1826). Στο Ναύπλιο στην επαναστατημένη Ελλάδα, οδεύει η καρδιά του ποιητή για μικρό χρονικό διάστημα.
Καθηγητής για ένα χρόνο (1826/27) στην Ιόνιο Ακαδημία. Στα Επτάνησα η Αγγλική κατοχή εντείνεται. Ο Κάλβος συμμετέχει στον αγώνα των συμπατριωτών του για την απόκτηση ελευθεροτυπίας.
1852: εγκαταλείπει οριστικά την Ελλάδα. Ανοίγει με τη γυναίκα του ένα ιδιωτικό σχολείο στο Λάουθ της Β. Αγγλίας.
3 Νοεμβρίου 1869: Πεθαίνει ο ποιητής, μακριά από την Πατρίδα που ύμνησε σ’ όλα τα έργα, τις πράξεις, τις σκέψεις του.
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΡΜΠΟΝΑΡΟΙ ΟΙ ΔΥΟ ΜΕΓΑΛΟΙ ΔΙΔΑΧΟΙ…
Το κλίμα σ’ ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο (τέλος του 18ου αι.) διαπερνάται από τις ιδέες του Διαφωτισμού.
Η αστική τάξη αναλαμβάνει την προώθηση των εξελίξεων. Η φεουδαρχία, στο πρόσωπο του Δεσποτισμού («φωτισμένου» ή μη), διέρχεται κρίσιμες ώρες.
Η έντονη αυτή διακίνηση ιδεών, δεν μπορούσε να μην έχει τις επιδράσεις της σ’ ένα άνθρωπο που διέτρεξε τα σημαντικότερα πολιτικό – ιδεολογικά κέντρα της Ευρώπης. Ο Ευρωπαϊκός διαφωτισμός, όντας μια πρωτοποριακή για την εποχή του αντίληψη, άσκησε έντονη επίδραση στην προοδευτική διανόηση, στα κέντρα του απόδημου Ελληνισμού.
Είναι γνωστό ότι και ο Ελληνικός διαφωτισμός, «πνευματικός απόγονος» του Ευρωπαϊκού, κίνησε τα νήματα στον Ελλαδικό χώρο, προωθώντας τις επαναστατικές διεργασίες.
Ο Αντρέας Κάλβος προχωρεί πέρα από τις ιδεολογικές ζυμώσεις.
Η συμμετοχή του στην οργάνωση των Καρμπονάρων (Φλωρεντία 1820), είναι και η άριστη απόδειξη ότι η «ιδέα», δεν ολοκληρώνει τη δική του προσωπικότητα.
Η Φλωρεντιανή αστυνομία σε δράση… Συλλαμβάνει και εξορίζει τον Κάλβο. Στοιχείο ενός επαναστατημένου χαρακτήρα ή μιας «περιθωριακής» ρήξης με την καταπίεση; Ο χρόνος έδωσε τη δική του θέση: Ο Αντρέας Κάλβος μέσα από μια σταδιακή πολιτικοκοινωνική ανέλιξη. Συμμετέχει συνειδητά, ασκώντας στην πράξη την προοδευτική κοσμοθεωρητική του στάση… Ακόμα και σε μια άλλη χώρα, σ’ ένα κλίμα βίας και αστυνομικής κύκλωσης…
ΚΑΛΒΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Το σύνολο σχεδόν, των 20 Καλβικών ΩΔΩΝ είναι αφιερωμένο στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας.
Υπάρχει σ’ όλο το ποιητικό έργο του μια μοναδική ταύτιση ανάμεσα στον Αγώνα και τον Κάλβο.
Η ποιητική του δημιουργία (1824-1826) λειτουργεί, στα χρόνια της εξέγερσης αποκλειστικά.
Απόδειξη ότι η Λύρα του συνυπάρχει αν δεν ταυτίζεται με το επαναστατημένο Έθνος. Ο Ανδρέας Κάλβος (1826), ο Καρμπονάρος, θέλει να δοκιμάσει τον αγώνα μέσα στα ίδια τα πράγματα… Μήλος, Ύδρα, Ναύπλιο οι σταθμοί του ποιητή. Γρήγορα όμως – και με αμφιλεγόμενα αίτια – αναχωρεί για την Κέρκυρα.
Η εμφύλια δοκιμασία του 1826, η κορύφωση της εσωτερικής διαπάλης, ίσως να ήταν καθοριστικές για την ξαφνική απόφαση της αναχώρησης.
Αυτή η κάθοδος δεν ήταν χωρίς «πολιτικές», «ποιητικές» και «ιστορικές» διεργασίες στο εσωτερικό του ποιητή.
Η διένεξη οδεύει προς σύγκρουση: Ποια «προστασία» εξασφαλίζει τα ελληνικά συμφέροντα;
Οι προστάτες πρόθυμοι: Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία. Και η άλλη πολιτική πρόταση: Μια πολύπλευρη συμμαχία με τις ξένες δυνάμεις, θα δικαίωνε τις προσδοκίες του Έθνους.
Οι δυο πολιτικές γραμμές πλεύσης για τη στρατηγική κατάληξη του αγώνα, απόρροια δυο διαφορετικών προσεγγίσεων, έδωσαν στον Κάλβο το σημείο αναφοράς του, όπως θα φανεί στην προσέγγιση κρίσιμων σημείων της ποιητικής του δημιουργίας.
Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ: ΕΝΑ ΜΗΝΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ
Ο Ευρωπαϊκός χώρος, το διεθνές πλαίσιο της επανάστασης του 1821, κυριαρχείται από τις γνωστές συντηρητικές δυνάμεις.
Συνασπισμένη στους κόλπους της «Ιεράς Συμμαχίας», δημιουργούν ένα σενάριο κινήσεων, που κεντρικό άξονα έχει τη διατήρηση της αποικιοποίησης της «περιφερειακής» Ευρώπης. Αν και είναι σαφείς οι έντονες διενέξεις μέσα στους κόλπους των μεγάλων δυνάμεων, εντούτοις, μπροστά στον κοινό «Εχθρό» – την ελευθερία και την ανεξαρτησία των λαών – κράτησαν τη γνωστή τακτική, λειτουργώντας ως μηχανισμός «αποτροπής και καταστολής».
Ο Ανδρέας Κάλβος έχει να δώσει τη δική του μαρτυρία, για τους τυράννους της εποχής.
Μια μαρτυρία απερίφραστη στην ορμή της:
Όχι μόνον τον ιδρώτα,
Αλλά και τ’ αίμα οι τύραννοι
Ζητούσιν από σας,
Κι αφ’ ού ποτάμια εχύσατε
Μήπως τους φθάνει.»
Και προσθέτει:
Το αχόρταγον δρέπανον
Αυτοί βαστούν θερίζουν
Πάντ’ όσα ο ιδρώτας μας
Ωρίμασεν αστάχυα,
Διά τους υιούς μας».
Σαφής, λοιπόν, υπαινιγμός για την οικονομική αφαίμαξη των κατεχομένων λαών, απ’ τις αποικιοκρατικές δυνάμεις.
Συνοπτικά και συμβολικά αυτοκαθορίζει και οριοθετεί τη θέση του. Μια θέση που διευρυνόμενη καλύπτει το γενικό θεσμό της ημιφεουδαρχίας, του πνευματικού υποσιτισμού, της εξάρτησης:
«Και τοιούτοι εμπρός σας.
Εγώ να γονατίσω!-
Η γη ας σχισθεί, εις το βάραθρον
Η βροντή τ’ ουρανού
Ας με τινάξη»
«Πρωτού σας ατιμάσω,
Ω γόνατά μου. – Ατάρακτον
Έχω το βλέμμα οπόταν
Το κατεβάσω εις πρόσωπον
Ενός τυράννου.»
Η Βούληση ενός λαού (πολιτική, κοινωνική και πρώτιστα πολιτική), αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα μιας πορείας απελευθερωτικής, που σταθμίζει βέβαια, εσωτερικές και διεθνείς συγκυρίες.
Η προϋπόθεση σαφής:
«Όσοι το χάλκινον χέρι
Βαρύ του φόβου αισθάνονται,
Ζυγόν δουλείας ας έχωσι
Θέλει Αρετήν και Τόλμην
Η ελευθερία.»
Η ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ σε ώρες εθνικοαπελευθερωτικής πάλης, αποτελεί τον καθοριστικό κρίκο μιας ενιαίας και ενωτικής πορείας.
Η προσωπική εμπειρία του ποιητή (κάθοδος στο Ναύπλιο σε στιγμές εμφύλιας διαπάλης) είναι έκδηλη:
Μεγάλη, τρομερή, με τα πτερά απλωμένα
Καθώς αετός ακίνητος, κρέμεται
Εις τον αέρα ψηλά
Η Διχόνοια»
Δεν αρκεί η διαπίστωση. Υπάρχει και η θέση:
«Ας παύσωσ’ η Διχόνοιαι
Που ρίχνουσι τα έθνη
Τυφλά υπό τα σκληρότατα
Ονύχια των αγρύπνων
Δολίων τυράννων».
Και – σαφώς – υπονοεί το επίπεδο της σύρραξης:
«Τ’ άρματα ημείς αδράξαμεν
Μόνο δια να πληγώσομεν
Του Οσμάν τα στήθη».
Να λοιπόν που ένας επίκαιρος ποιητής στέκεται μέσα στα προβλήματα του έθνους. Δεν βλέπει ή ενοράται με «ουδέτερο πατριωτισμό» τα γινόμενα. Συμμετέχει, προτείνει, αγωνίζεται.Ο Θ.Κολοκοτρώνης στο πολιτικό επίπεδο, ο Α.Κάλβος στο Ποιητικό. Θέμα οι τουρκοπροσκυνημένοι, που μπροστά στις δυσκολίες του αγώνα λύγισαν.
Ο Ανδρέας Κάλβος – ίσως – αποτελεί ποιητική πρωτοπορία στο συγκεκριμένο θέμα
Ολόκληρη ΩΔΗ, είναι «αφιερωμένη» στο Βαρνακιώτη, έναν έλληνα λιποτάκτη, ένα τουρκοπροσκυνημένο. Η ονομασία της ΩΔΗΣ είναι χωρίς περιστροφές.
«ΕΙΣ ΤΟΝ ΠΡΟΔΟΤΗΝ»
Να μερικοί χαρακτηριστικοί στίχοι:
«Απ’ ίδρωτα θανάτου
Στάζουν τα φρύδια σου».
«Η τιμωρός συνείδησις
Με σε πλαγιάζει αλλάζουσα
Τα χόρτα εις δράκοντας»
«Γύρευε από την μοίραν σου
Κρυπτόν να σου χαρίσει
Τάφον εις όλους»
1826: Ο Εθνικός Απελευθερωτικός Αγώνας κατά της Οθωμανικής κυριαρχίας βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι.
Στο πολιτικό επίπεδο η συντηρητική (κατζαμπάσηδες) ηγετική ομάδα μπροστά στις δυσκολίες του αγώνα, (πτώση Μεσολογγίου), κάνει τις δικές της επιλογές.
«Οι «προστάτες» περιμένουν. Και η τελική επιλογή γνωστή.
Η αίτηση προστασίας (1825) αποτελεί μνημείο ιστορικής εθελούσιας και εθνικής υποτέλειας.
«Το ελληνικόν έθνος, δύναμει της παρούσης πράξεως. Θέλει εκουσίως την ιεράν παρακαταθήκην της αυτού Ελευθερίας, Εθνικής Ανεξαρτησίας και της πολιτικής αυτού υπάρξεως υπό την μοναδικήν υπεράσπισιν της Μεγάλης Βρεττανίας».
Η Συνέλευση των προκρίτων, δίνει το μέτρο προσέγγισης των εθνικών υποθέσεων από την πλευρά της – συντριπτικής – πλειοψηφίας.
Η προοδευτική μερίδα (στρατιωτικοί στην πλειοψηφία με ηγετική μορφή τον Δημήτριο Υψηλάντη) καταγγέλλει την αίτηση «προστασίας» ως ισοδύναμη με κατάργηση της εθνικής ανεξαρτησίας.
«Ο λαός, κύριοι, του οποίου παρουσιάζετε το πρόσωπον, δεν σας έδωσε πληρεξουσιότητα να καταργήσετε την εθνική και πολιτική ανεξαρτησία του, αλλά να την στεριώσετε, να την διαιωνίσετε.
Η ιστορία, θέλει κρίνει μιαν ημέραν αδεκάστως την πράξιν σας».
12 Απριλίου 1826, «Διαμαρτύρησις» Δημητρίου Υψηλάντη, προς την Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων.
Μέσα σ’ αυτό το πολιτικά φορτισμένο κλίμα, ο Ανδρέας Κάλβος έδωσε το δικό του πολιτικό λόγο. Ο Καρμπονάρος της Φλωρεντίας, ο στιβαρός διανοητής, ξαναδίνει την ιστορική του εισφορά»:
«Καλύτερα, καλύτερα
Διασκορπισμένοι οι Έλληνες
Να τρέχωσιν τον κόσμον
Με εξαπλωμένη χείρα
Ψωμοζητούντες».
«Παρά προστάτας να ‘χωμεν
Με ποτέ δεν εθάμβωσαν
Πλούτη ή Μεγάλα ονοματα,
Με ποτέ δεν εθάμβωσαν
Σκήπτρων ακτίνες».
Ο Ανδρέας Κάλβος αντικειμενικά ταυτίζεται με τον προσανατολισμό του Υψηλάντη.
Μια σύγκριση της Ωδής «ΑΙ ΕΥΧΑΙ» με το κείμενο της «Διαμαρτύρησις» του Δημήτριου Υψηλάντη παρέχει εντυπωσιακές ταυτίσεις και παράπλευρες προσεγγίσεις.
Μια αναφορά για το διπλό παιχνίδι των μεγάλων Δυνάμεων της εποχής .Η θρησκεία, οι θρησκευτικές αξίες, στην υπηρεσία «σκοτεινών» επιδιώξεων:
«Δια να θεμελιώσετε
Την Τυραννίαν τιμάτε
Τον σταυρόν εις τας πόλεις σας,
Και αυτόν επολεμήσατε
Εις την Ελλάδα».
Ποια η απάντηση του Κάλβου στην πρόσκληση της προστασίας;
«Και τώρα εις προστασίαν μου
Τα χέρια σας απλώνετε
Τραβήξατε τα οπίσω
Βλέπει ο θεός και αστράπτει
Δια τους πανούργους»
Η προτροπή είναι διπλή: όχι μόνο να τραβήξουν τα χέρια τους «οπίσω» αλλά συνεχίζει την προτροπή – θέση του.
«Το ξίφος σφίξατ’ έλληνες»
Έτσι η απάντηση του Κάλβου είναι: ενδυνάμωση του μετώπου πάλης του έθνους.
Οποιαδήποτε αναφορά στο Καλβικό έργο, δεν μπορεί να μην διαπερνάται από ένα έντονα πρωτοποριακό – ας υπολογισθεί και το ιστορικό πλαίσιο στις αρχές του 19ου αι. – πολιτικό μήνυμα.
«Το χέρι οπού προσφέρεται
Ως προστασίας σημείον
Εις ξένον έθνους, έπνιξε
Και πνίγει τους λαούς σας
Πάλαι και ακόμα».
Ένα μήνυμα με ξεχωριστή ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ και με ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΒΑΡΥΤΗΤΑ .Ένα μήνυμα και προς τους «μοντέρνους καιρούς» μια και το πρόβλημα της «προστασίας» ταλανίζει τους λαούς «και ακόμα».Ο Κάλβος, σε μια άξενη εποχή αναδεικνύεται ως τραγουδιστής της ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ και ΛΑΪΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ, μεγάλος στους οραματισμούς του και πάντα ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ στους προσανατολισμούς του…
Σήμερα, η πλούσια βιβλιογραφία γύρω από τον Ανδρέα Κάλβο, έδειξε ότι η ανάλυση του έργου του εκτείνεται από τις τεχνοτροπίες του μεθόδους, ως και την άδολη φιλοπατρία του. Ο ποιητής της ιδέας, «σμικρύνθηκε» από την ιδεαλιστική «σχολή» που με πολύ δεξιοτεχνία προσπέρασε τον πολιτικό Κάλβο και κράτησε τα επιφαινόμενα της ποίησής του.Ο Κάλβος, κρίνεται, όχι ενσωματωμένος σε κάποιες φόρμες ανάλυσης, αλλά κρατώντας τον «κανόνα» και τα δεδομένα της δικής του εποχής. Και χωρίς να μεγιστοποιείται η ποιοτική του ιδιοσυγκρασία, χωρίς βέβαια να υποτιμάται η δυστροπία της ποίησής του, αλλά κύρια χωρίς να παραβλέπουμε τις πραγματικές διεργασίες, μέσα στις οποίες κλήθηκε να δημιουργήσει ο ποιητής, καταλήγουμε σε μια θετική κρίση:
Ο Ανδρέας Κάλβος, με την ποιοτική του φωνή «συγκρούστηκε» με το χρόνο και απέδειξε ότι δίκαια κρίθηκε ΑΞΙΟΣ να συμβαδίσει μαζί του, αναδεικνυόμενος σαν μια σημαντική ΠΑΡΟΥΣΙΑ μέσα στο χώρο των Νεοελληνικών Γραμμάτων.
Αν πράγματι η Ιστορία, μπορεί να υπερηφανεύεται για ορισμένες στιγμές της, ο Αντρέας Κάλβος είναι μια απ’ αυτές…
Του Λάρκου Λάρκου
Εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 1-11-1984