Η 4η Αυγούστου στο διεθνή χώρο

4η Αυγούστου και εξωτερική πολιτική: Ένα από τα θέματα της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας που είναι υπό συζήτηση με “ανοικτές θύρες”.
Ενώ πολλά αρχεία της εποχής σιωπούν, πτυχές του θέματος ανέρχονται στην επιφάνεια. Ήδη έγγραφα του υπουργείου Εξωτερικών της Μ. Βρεττανίας γίνονται ομιλητικά. Παράλληλα και για πρώτη φορά αντίγραφα εγγράφων του Γ΄ Ράϊχ έρχονται στη δημοσιότητα και φωτίζουν την εποχή από Γερμανικής πλευράς. Εκείνο που δημιουργεί ερωτηματικά είναι η εντυπωσιακή απουσία σημαντικών κειμένων του Ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών. Μια κίνηση που “Εν τη απουσία” της φωτίζει όχι λιγώτερο τα γεγονότα…

Εξωτερική πορεία και συστατικά της

Η Ελληνική εξωτερική πολιτική (δεκαετία 30) σηματοδοτείται από γεγονότα κορυφαίου μεγέθους.
α) η αισθητή υποχώρηση από το πολιτικό προσκήνιο του πολιτικού “Βενιζελισμού” ως στοιχείου μιάς γενικά φιλελεύθερης μεταρρύθμισης μέσα στα πλαίσια ενός αστικού εκσυγχρονισμού της χώρας.
β) Η ανάπτυξη μιάς πιο “επιθετικής” συντηρητικής πολιτικής με το Λαϊκό Κόμμα του Π. Τσαλδάρη. Κύριο χαρακτηριστικό του κόμματος αυτού ήταν η μόνιμη προσπάθεια ξεπεράσματος του Βενιζελικού μεταρρυθμισμού, με πιο φιλολαϊκές ρήσεις.
γ) Η μετωπική σύγκρουση (1935) ανάμεσα στις δυνάμεις του εκσυγχρονισμού με τον συντηρητικό κόσμο.
Επανερχόμενος ο Βασιλιάς Γεώργιος στην Ελλάδα, μέσα από αμφισβητούμενο δημοψήφισμα, έχει στα χέρια του μια επιστροφή “πολιτειακού θριάμβου”.
Οι στιβαροί πολιτικοί αντίπαλοι του – φύσει ή θέση – βρίσκονται υπό ασταμάτητο διωγμό.
Το αποτυχημένο κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935 υπό Βενιζελική σκέπη έδωσε τη χαριστική βολή στον πολιτικό κόσμο του φιλελευθερισμού για πολλές δεκαετίες. Δημιουργεί έτσι συνθήκες για επάνοδο του βασιλικού θεσμού και της μόνιμης σταθεράς της πολιτικής εξουσίας της χώρας. Στο κίνημα της 1ης Μαρτίου επένδυσε ο Βασιλισμός ένα αντίθετο προσανατολισμό. Αυτόν της “σταθερότητας”, της “τάξης”, της “ομαλότητας”, μπροστά στις εγγενείς αδυναμίες που παρουσίαζε η πολιτική συνέχεια του “Βενιζελισμού” και “Αντι-Βενιζελισμού”.
Τα τρία αυτά δεδομένα της πολιτικής ζωής της δεκαετίας του 30 είναι συστατικά σημασίας, που έχουν μια δική τους αυτοδύναμη επάρκεια. Από μόνα τους όμως δεν ολοκληρώνουν τον κύκλο της δεκαετίας, γιατί αγνοούν ή υποτιμούν τον κύριο παράγοντα δράσης της πολιτικής διαμόρφωσης της Ελλάδας: τον περιθωριακό ρόλο της στις Ευρωπαϊκές υποθέσεις, τον υπο-βοηθητικό χαρακτήρα της στον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων, την εξωτερική εμβέλεια μιας “φύσει” μη δυνατής άρθρωσης ανεξάρτητης φωνής ακόμα και σε “μικρά” ζητήματα.

Ο Μεταξάς γνωρίζει καλά
Ο Ιωάννης Μεταξάς με την κήρυξη της ιδιότυπης δικτατορίας του (4 Αυγούστου 1936) έχει πλήρη επίγνωση συγκεκριμένων σταθερών της Ευρωελλαδικής διάταξης δυνάμεων.
Η επί δεκαετίες συμμετοχή του στα κοινά τον έχει καταστήσει γνώστη των προορισμών της εξωτερικής πολιτικής:

Α. Η Βασιλική παρουσία στην κορυφή της πυραμίδας, είναι η “ελέω θεού” ΠΡΩΤΗ και ΚΑΛΥΤΕΡΗ πηγή ΕΞΟΥΣΙΑΣ στην Ελλάδα. Αποτελεί την κινητήρια δύναμη των εξωτερικών θεμάτων, γιατί σ’ αυτήν ακουμπούν τις ελπίδες τους οι σκληροί παράγοντες της οικονομικής ζωής της χώρας στο εσωτερικό. Η κατά το δυνατόν ΑΔΙΑΤΑΡΑΚΤΗ προοπτική του θεσμού, αποτελεί την ΕΠΕΝΔΥΣΗ, αλλά και την ΑΠΑΝΤΗΣΗ στις οργανωμένες πια διεκδικήσεις των εργαζομένων.
Η “ελέω θεού” εξουσία, έχει μια πιο βέβαιη εγγυητική επιστολή. Για κάθε ενδεχόμενο, ο “επί γης” Θεός της Ελλάδας διαφυλάσσει το κύρος του. Τί κι αν η έδρα του δεν βρίσκεται κάπου στον ουρανό, αλλά κάπου σε κάποια πρωτεύουσα της γημαίας Ηπείρου…

Β. Ο Ιωάννης Μεταξάς, ως Πρωθυπουργός δεν είχε κανένα ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟ και ΑΠΟΔΟΤΙΚΟ μηχανισμό που να στήριζε τις επιλογές του.
Το κόμμα που κατά καιρούς διατηρούσε – “των ελευθεροφρόνων” – επανειλημμένα έμεινε στις εκλογικές αναμετρήσεις κόμμα μηδαμινό (ποσοστά γύρω στο 2%).
Ο Βρεττανός πρεσβευτής στην Αθήνα σερ Γουέτερλου σε αναφορά προς τον πολιτικό του προϊστάμενο (18.12.1936) στο Λονδίνο Ήντεν, είναι έξοχα αποκαλυπτικός:
“Ο στρατηγός (Μεταξάς) δεν χαίρει καμμιάς δημοτικότητας στις μάζες. Ότι δεν έχει πολιτικούς οπαδούς. Ότι οι υπουργοί του είναι μηδενικά που δεν νοιάζονται γι’ αυτόν και που θα τον εγκατέλειπαν αύριο αν έβλεπαν ότι θα εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα τους καλύτερα αλλού”.
Ο Γουετερλόου απλά επιβεβαιώνει τις διαθέσεις του Ελληνικού λαού, που εκφράστηκαν κατά τον πιο επίσημο τρόπο.

Γ. Η διασύνδεση ανάμεσα στο βασιλιά Γεώργιο και τον Μεταξά παρουσιάζεται αποκαλυπτική μόνο αν κρατηθούν ζωντανοί στη μνήμη οι δύο προηγούμενοι παράγοντες. Ο Μεταξάς ξέροντας την έλλειψη υποδομής στήριξης του, δεν μπορεί να αντιτάξει ανεξάρτητο πολιτικό λόγο απέναντι στο πραγματικό κέντρο εξουσίας. Η συμπεριφορά του “παρακλητική” ή “δευτερεύουσα” δίνει το μέτρο της πολιτικής του εμβέλειας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι στην πολιτική σχέση βασιλιά και πρωθυπουργού, ο δεύτερος δεν κατέβαλε φιλότιμες προσπάθειες για αύξηση των ερεισμάτων του και δημιουργία πυρήνων εξουσίας μέσα στην εξουσία.
Στο “Ημερολόγιο” του ο Μεταξάς, είναι ομιλητικός. Εκφράζεται “σοβαρά” απέναντι στο Βασιλιά, ενώ στους υφιστάμενους του είναι, αυταρχικός. Ξέρει ότι αγωνίζεται να πείσει ή να πιέσει το Βασιλιά και όχι να παρουσιάζει μια άλλη πορεία ερήμην του. Στο βαθμό δεν που πείθει, αυξάνονται και οι μετοχές του στο χρηματιστήριο της εξουσίας. Έστω κι αν εντυπωσιακά και μόνιμα διατηρούσε και το χαρτοφυλάκιο του υπουργού Εξωτερικών σ’ όλη τη διάρκεια της δικτατορίας.

Η ισορροπία του χώρου

Ο διεθνής προσανατολισμός της Ελλάδας, ανοίγοντας τα δικά του χαρτιά, θυμίζει ποιά κοινωνική τάξη έχει την πρωτοκαθεδρία των κινήσεων. Ο Μεταξάς και οι απόψεις του δεν εκφράζουν μια άλλη προοπτική της αστικής τάξης της χώρας, που να μπορεί να επεξεργάζεται και να επιβάλλει θέσεις. Ξέροντας του τοπικούς και διεθνείς συσχετισμούς, προσπαθεί να διαμο9ρφώσει τη φωνή της “αμφίπλευρης φερεγγυότητας”, κρατώντας αποφασιστικά τη Βρεττανική ομπρέλλα και ανοίγοντας δρόμους προς τη Γερμανική προοπτική. Την πρώτη από ανάγκη, τη δεύτερη από υπολογισμό. Ο Σπύρος Λιναρδάτος σημειώνει: “Από το 1930 ως το 1938 οι εισαγωγές από τη Γερμανία αυξήθηκαν από 10 σε 28,8% και οι εξαγωγές από 23,5% σε 38,8%. Ο υπουργός Οικονομικών της 4ης Αυγούστου Ζαβιτσιάνος δηλώνει μετά από τη σύναψη συμφωνίας για σύστημα ανταλλαγών μεταξύ Ελλάδας και Γερμανίας: “έχει υψίστην εθνικήν και οικονομικήν σημασίαν (18.1.1937).
Ο Γάννης Κουχτσόγλου αφού χαρακτηρίζει “επαμφοτερίζουσα” την πολιτική του, γράφει ότι “ο Μεταξάς πρότεινε εις το βασιλέα να επισκεφθεί τον Χίτλερ (1938), αλλά αυτός εδίστασε”. Ο Τάσος Βουρνάς υποστηρίζει ότι ο Μεταξάς “ταλαντευόταν ανάμεσα στις ιδεολογικές του προτιμήσεις και τους Άγγλους προστάτες του”.
Ενώ ο Περικλής Ροδάκης ότι η “αποτυχία του Βενιζέλου να επιβάλει τη δική του δικτατορία (κίνημα 1.3.1935) , άνοιξε το δρόμο στην επιστροφή του βασιλιά και στερέωσε την υπεροχή του Αγγλικού παράγοντα στην Ελλάδα. Η εξέλιξη αυτή επέτρεψε στους Άγγλους να προωθήσουν τη δική τους λύση, το Μεταξά…”.
Η παράθεση των πιο πάνω κειμένων καταδείχνει ότι η ιστορική έρευνα αναζητά πάντα, χωρίς ομοφωνία των ζητουμένων.
Η προβληματική του φαινομένου “ελληνικός φασισμός” είναι κατ’ ανάγκη πολυδύναμη. Αν, όπως συχνά συμβαίνει, αντιμετωπίζεται ως κίνηση συνωμοσιών και ξενοκίνητων “πρακτορολογιών”, τότε χάνει από τις “αξίες” της ένα μέγα μέρος: την ύπαρξη δηλαδή του ελληνικού φασισμού ως πολιτικού φαινομένου με αυτοδύναμες απαντήσεις, και εθνοκεντρικούς προσδιορισμούς στο επίπεδο των ταξικών συσχετισμών στο εσωτερικό της Ελλάδας.
Ο Δημήτρης Γληνός με μια σημαντική του παρατήρηση δίνει άλλη διάσταση και διαχωρίζεται από τα “πεπατημένα”: Ο Φασισμός στο πολιτικό επίπεδο είναι η αντεπανάσταση της αστικής τάξης… όταν ο μηχανισμός της κοινοβουλευτικής αστικής δημοκρατίας αρχίζει να γίνεται επικίνδυνος για την κυριαρχία της”.
Στην Ελλάδα της 4ης Αυγούστου, έχοντας ως δεδομένο την ταξική κηδεμονία των κύκλων της μεγαλοαστικής λογικής το συμπέρασμα είναι επόμενο: ΤΟ ίδιο κοινωνικό κύκλωμα εξουσίας δεν αποφάσισε αναπροσανατολισμό της εξωτερικής του πολιτικής.
Προτιμούσε για πολλούς λόγους την σταθερά των “ήρεμων νερών” της Βρεττανικής φιλίας. Το Λονδίνο δεν απογοητεύει: “Η Ελλάδα, αν και πιόνι, είναι ένα σημαντικό πιόνι στη Μεσογειακή σκακιέρα” αναφωνεί (1936) ο πρεσβευτής της Βρεττανίας στην Ελλάδα σερ Γουέτερλοου.

Η Γερμανική σφήνα

Η εξωτερική πολιτική της 4ης Αυγούστου, ενώ κρατά τους άξονες που προαναφέρθηκαν, εισάγει ένα καινούργιο παράγοντα: τη λειτουργία σε επίπεδο κορυφής μιάς δυναμικής ομάδας στήριξης της ιδεολογίας του ναζισμού.
Η απουσία οποιασδήποτε απήχησης στο λαό των ναζιστικών σκέψεων πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα. Είναι γι’ αυτό που η “ομάδα στην κορυφή” επιτρέπει να σημειωθεί ότι ενεργεί και εκφράζεται – ερήμην του Ελληνικού λαού – ως “γερμανική σφήνα” στην παραδοσιακή πρακτική της εξωτερικής πολιτικής. Η Βρεττανική ομπρέλλα καλύπτει με τον “φιλελληνισμό” της την “ιεράν παρακαταθήκην του Έθνους”.
Ο Γερμανικός μιλιταρισμός αναζητά εναγωνίως ερείσματα, που εν καιρώ ευελπιστεί ότι θα φανούν βοηθητικά όταν ο Χίτλερ αναλάβει την ευρωπαϊκή του “σταυροφορία”. Τώρα προετοιμάζει το έδαφος.
Στελέχη της 4ης Αυγούστου είναι σταθερός σύνδεσμος ανάμεσα στην δημιουργούμενη εικόνα του “Ελληνικού φασισμού” και στοιχείων του Χιτλερικού πρότυπου.
Όχι απλά από διάθεση “μιμητισμού”, αλλά κυρίως γιατί στοιχεία των δύο χωρών απαρτίζουν μια γενική κατεύθυνση κινούμενα από ένα κοινό ιδεολογικό υπόβαθρο. Μερικά κύρια δείγματα:

1. Η εισαγωγή στην Ελλάδα αντιλήψεων για το “Εθνικό κράτος”, τον “Αρχηγό” τον “Πρώτο πατέρα” του λαού.
2. Η προσπάθεια δημιουργίας ενός ελληνοκεντρικού ιδεολογήματος, γνωστού ως “Γ΄ Ελληνικός πολιτισμός”. Κατευθυντήρια σκέψη του η αναζήτηση ενός νέου “τύπου” ανθρώπου, συζευγμένου με το πρότυπο του “εθνικού κράτους”.
3. Η επίμονη συνεργασία στελεχών του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου με σημαίνοντα πρόσωπα του Γ΄ Ράϊχ.
   Ένας “μέτριος” σε ποσότητα, αλλά μεγάλος σε ποιότητα αγωγός πληροφόρησης άνοιξε μεταξύ Αθήνας και Βερολίνου.
   Οι αποκαλύψεις της εφημερίδας “ΤΟ ΒΗΜΑ” (7 Δεκεμβρίου 1980) αποτελούν μια πρώτη εισαγωγή στις σχέσεις της ελληνικής “Ασφάλειας” με τη γερμανική “Γκεστάπο”.
   Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: “Με προσωπική επέμβαση του Έλληνα πρωθυπουργού, περιήλθε στην κατοχή μου αντίγραφο του μυστικού κομμουνιστικού κώδικα που κατασχέθηκε κατά την δραστήρια ενέργεια εναντίον του Ελληνικού κομμουνισμού.
   Ο κώδικας επισυνάπτεται μαζί με τις παρατηρήσεις της Αστυνομίας και με ένα πίνακα λέξεων (που έχουν κρυπτογραφηθεί για τη χρήση των κομμουνιστών και που έχουν όλα μεταφραστεί στα γερμανικά). Το υπόλοιπο υλικό που κατέσχε η ελληνική αστυνομία μας δόθηκε η ευκαιρία να το δούμε…”.
   Προς το (Γερμανικό) Υπουργείο Εξωτερικών
   Υπογραφή: Βίκτωρ Πρίγκιψ Ερμπαχ
   Αθήνα, 24 Φλεβάρη 1937
4. Επισκέψεις στελεχών του Γ΄ Ράϊχ στην Αθήνα. Κορυφαίος επισκέπτης ο Γκαίμπελς, υπουργός Προπαγάνδας του Χίτλερ. Ενίσχυση των δεσμών των δύο καθεστώτων, αλλά απώτερος στόχος η ισχυροποίηση και η πάρα πέρα διεύρυνση της “Γερμανικής σφήνας” στην Ελληνική εξωτερική πολιτική.

Το τέλος των ισορροπιών

Η τετραετία του Μεταξά (4 Αυγούστου 1936- 28 Οκτωβρίου 1940) είναι μια αμφιλεγόμενη τετραετία. Και θα συνεχίσει να είναι στο βαθμό που κρατά κάποια κλειδιά της κλειστά. Σταδιακά όμως αποκαλύπτει το πρόσωπο και το προσωπείο της. Νεότερες έρευνες αποδίδουν καρπούς και μάλιστα κάθε άλλο παρά “ξηρούς”. Σήμερα μπορούμε να επισκοπήσουμε τους κεντρικούς άξονες. Αύριο και τις λεπτομέρειες που είναι σημαντικές στιγμές για την ιστορία των αποχρώσεων.
Η εξωτερική πολιτική της 4ης Αυγούστου έδειξε ακόμα μια φορά ότι στο διεθνές πεδίο, λόγω της φυσιογνωμίας της, ήταν ουραγός των εξελίξεων. Με εξαίρεση την περιοχή των Βαλκανίων όπου το παιγνίδι των συσχετισμών παίχτηκε σε άλλα επίπεδα, ο κεντρικός της προσανατολισμός δεν μπορούσε τον αυτοκεντρωμένο βηματισμό.
Οι διεθνείς συσχετισμοί πάντοτε είναι παράγοντες που η εξωτερική πολιτική της κάθε χώρας, πρέπει να μελετά αδιάκοπα και να λαμβάνει σοβαρά υπόψη στην όποια διαμόρφωση της.
Στην προκειμένη όμως περίπτωση φαίνεται ότι η πραγματικότητα γίνεται άλλοθι. Οι διεθνείς ισορροπίες, μετατρέπονται σε διαδικασία περιθωριοποίησης της Ελλάδας, εν ονόματι της διατήρησης μίας φιλίας που φιλεύει μόνο τα δικά της γηραιά όνειρα. Η Ευρώπη κάποτε είχε γίνει η έδρα του φαινόμενου του φιλελληνισμού. Η Ελλάδα έδωσε τη συνέχεια. Μα τούτη τη φορά ο φιλελληνισμός είχε έδρα του το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών…

ΤΑ ΝΕΑ – 27/10/1985