Η Βυζαντινή Διπλωματία: Ένα περίγραμμα…

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, από τον ίδιο τον τρόπο εμφάνισης τη στο ιστορικό προσκήνιο, φέρει ανεξίτηλα τα χαρακτηριστικά της μητρικής της έλευσης. Οι Ρωμαϊκοί θεσμοί, η κρατική οργάνωση, μετακομίζει κυριολεκτικά στη νέα πρωτεύουσα. Η Κωνσταντινούπολη γίνεται (και ονομάζεται) Νέα Ρώμη.
Όλες οι εκφάνσεις της πολιτικής ζωής της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στους πρώτους αιώνες κυρίως, ανατρέχουν έντονα τους Ρωμαϊκούς θεσμούς. Το ίδιο βέβαια συμβαίνει και με την εξωτερική πολιτική, μια και τα σύνορα της αυτοκρατορίας ασφυκτικά πιέζονται από μια σειρά λαών, που για λόγους γεωφυσικούς πρώτιστα, αγωνίζονται να κατέλθουν προς τις Μεσογειακές περιοχές, αφήνοντας τις Ασιατικές στέπες να κεντρίζουν τις ιστορικές τους καταβολές.
Η Βυζαντινή εξουσία, σε ένα κυκεώνα ανακατατάξεων και πληθυσμιακών μετακινήσεων, έχει να δώσει μια συνεχόμενη μάχη: να διατηρήσει αλώβητη την κρατική αρχή, να περιφρουρήσει τη συνοριακή της παράταξη.
Η Βυζαντινή εξωτερική πολιτική εδώ ακριβώς πρέπει να στρέψει το βλέμμα της. Να υπηρετήσει αυτή την υπέρτατη ανάγκη, ανάγκη επιβίωσης της ίδιας της αυτοκρατορίας.
Η “τύχη” του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους ήταν ακόμα νωπή, ώστε να μην μπορούν εύκολα οι βυζαντινοί να λησμονούν το δικό τους τέλος, σε περίπτωση υπερίσχυσης και εισόδου των ποικίλων εθνοτήτων.

ΜΕΡΙΚΑ ΓΕΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

Η Βυζαντινή διπλωματία, εμπλουτισμένη από τις Ρωμαϊκές μνήμες, δεν μπορεί να υπερηφανεύεται για την “κομψότητα” των μεθόδων της. Βρισκόμαστε σε μια περίοδο δυναμικής επιβολής και στρατιωτικής άσκησης του τρόπου έκφρασης των κοινωνικών δεδομένων κι αναζητήσεων. Η πρωτοβυζαντινή περίοδος συμπλέκεται με μια κοσμοϊστορική μεταβολή. Η δουλοκτητική κοινωνία, βασισμένη σε χρήση των δούλων ως “έμψυχων εργαλείων”, συνυπάρχει, συγκρούεται, αγωνίζεται τις νέες κοινωνικές διεργασίες: Η φεουδαρχία πραγματοποιεί τις δικές της – πρώτες – πολιτικές επιλογές.
Μια μακρόχρονη αντιπαλότητα δίνει το “στίγμα” των καιρών. Η φεουδαρχία, όχι κατ’ ανάγκη ταυτισμένη με τα “δυτικά πρότυπα”, αλλά ως τρόπος λειτουργίας των κοινωνικών φαινομένων κι επιφαινομένων είναι η νέα δυναμική στην εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων και την πρόοδο – μέσα από μαρτύρια και εκατόμβες – των εξαθλιωμένων και “μοιραίων” της γης, σε μια ανώτερη μορφή κοινωνικής οργάνωσης.
Η “Βυζαντινή φεουδαρχία” αντανακλά όλες εκείνες τις ιδιομορφίες μιας πολυεθνικής χώρας, απειλούμενης με εισβολές, από μια ολομέτωπη κύκλωση εθνοτήτων.
Η σύζευξη του Χριστιανισμού με τη Βυζαντινή Φεουδαρχική δόμηση της κοινωνίας δύσκολα πια προκαλεί εκπλήξεις. Ο Κοινωνικός Χριστιανισμός των πρώτων αιώνων, όπως και οι μεμονωμένες κινήσεις στα πρώτα Βυζαντινά χρόνια ανήκουν πια στη σφαίρα της ιστορικής υπόμνησης. Εξάλλου, ο Καισαροπαπισμός, κύριο δείγμα της χειραγώγησης πολλών εκκλησιαστικών θεμάτων από την “κοσμική” εξουσία, δεν πρέπει να παραβλέπεται ως σαφής θεσμική παρέμβαση με καθορισμένα αποτελέσματα.
Η φεουδαρχική – στους πρωτοβυζαντινούς αιώνες – ηγετική τάξη μέσα από την πεισματώδη προσπάθεια διατήρησης της εξουσίας της στο εσωτερικό, με την επικυριαρχία της στα καταπιεσμένα στρώματα και τάξεις του πληθυσμού διέβλεπε πια ανοικτά το σύνολο των στόχων της: Η επικυριαρχία στο εσωτερικό, όρος επιβίωσης της συγκεκριμένης τάξης, μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την υπερίσχυση πάνω στους εξωτερικούς αντιπάλους. Έτσι, αποκρούοντας τους συνοριακούς εχθρούς, διατηρούσε ανοικτές τις θύρες της εσωτερικής κυριαρχίας. Άρα, η Βυζαντινή εξωτερική πολιτική έπρεπε να διαδραματίζει καίριο ρόλο στη συνολική πορεία της αυτοκρατορίας, μέσα και έξω από τα σύνορα, σε ένα αδιάκοπο αγώνα ύπαρξης και επιβολής…
ΣΗΜ: Η ορολογία “Βυζάντιο”, είναι συμβατική. Χρησιμοποιήθηκε από ιστορικούς, αιώνες μετά την Άλωση του 1453, για να γίνεται σαφέστερη η διάκριση ανάμεσα στο Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος και την “προγονική” Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

ΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ…

Κυρίαρχη μορφή της Βυζαντινής διπλωματίας. Σε μια εποχή, όπου συντελούνται κοσμογονικές μετακινήσεις, η φεουδαρχική ηγετική τάξη των Βυζαντινών δεν αρκείται στις “διαβουλεύσεις”. Η ισχυροποίηση της πολεμικής μηχανής ήταν μόνιμο αντικείμενο της αυτοκρατορικής βούλησης.
“Πόλεμος, είναι αιματηρή πολιτική, ενώ ειρήνη αναίμακτος πόλεμος”. Η νεώτερη αυτή ρήση (του Μάο), προσλαμβάνει διαχρονική βαρύτητα.
Ο μηχανισμός του κράτους, ιδίως μετά την ΘΕΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ της διοίκησης, προσλαμβάνει ένα χαρακτήρα Αποκεντρωμένου Εθνικού Στρατού.
Κατά την άποψη του E. Darko, επέρχεται η “στρατικοποίηση του βυζαντινού κράτους”. Ο “Στρατηγός” μεταβάλλεται σε πανίσχυρο πρόσωπο, συγκεντρώνοντας όλες τις βασικές εξουσίες στο πρόσωπο του.
Όλες οι επιμέρους κινήσεις, επικεντρώνονται στην εν δυνάμει “ανάγκη”. Σε περίπτωση που άλλες “ηπιότερες” μορφές διπλωματικής πάλης αποτύχουν, η Αυτοκρατορική Αυλή, να είναι σε θέση να κινήσει νικηφόρα ή αποτρεπτικά τη στρατιωτική επιλογή. Η πολεμική κίνηση προσφέρει κι άλλα. Η “δύναμη”, η “ισχύς”, η “ακατανίκητη ιδέα”, αποτρέπουν μετακινήσεις πληθυσμών και λειτουργώντας ως εκβιαστικός μηχανισμός, κατορθώνουν να επιβάλλουν τη “Βυζαντινή ειρήνη” πριν από τον πόλεμο.

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΧΡΥΣΑΦΙ

Η παροιμιώδης φράση που αποδίδεται στο Φίλιππο το Μακεδόνα είναι έξοχα διδακτική για τις μεθόδους δράσης της Βυζαντινής διπλωματίας: “Ένα κάστρο μπορεί να αντισταθεί ακόμα και στον ισχυρότερο στρατό, κανένα όμως δεν θα αντισταθεί όταν προπορεύεται ένα γαϊδούρι φορτωμένο χρυσάφι”.
Η δωροδοκία, σε συστηματική βάση, στελεχών της ηγεμονικής τάξης αντιπάλων εθνοτήτων αποτελούσε αποκλειστική έγνοια και πρακτική. Εν τω μεταξύ όμως, ο αντίπαλος δεν είχε υποκύψει στις πολιτικές πιέσεις των Βυζαντινών και συνεχίζει την εισοδιστική του πορεία, μέσα στα όρια της αυτοκρατορίας.
– Είναι διδακτικό το εξής παράδειγμα:
Με τη “συνθήκη του Μάργου” (435μ.Χ.), το Βυζάντιο πλήρωνε κάθε χρόνο στον ηγέτη των Ούννων Αττίλα, 700 λίτρες χρυσαφιού, με αντάλλαγμα την παραμονή των Ούννων έξω από τα Βυζαντινά σύνορα, βόρεια του Δούναβη.

ΑΛΛΗΛΟΕΞΟΝΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΧΘΡΩΝ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η κάθοδος προς τις Μεσογειακές ακτές δεκάδων φύλων από τα βάθη της Ασίας, παρείχε τη δυνατότητα στη Βυζαντινή διπλωματία, με διάφορες παροχές και μεθοδεύσεις να στρέψει τον ένα λαό εναντίον του άλλου. Ευνόητο, ότι η μεθόδευση αυτή είχε πολλαπλά οφέλη για την Κωνσταντινούπολη. Ο Βυζαντινός στρατός διατηρείται ακμαίος και ανέπαφος, μια και άλλοι “δουλεύουν” για λογαριασμό του.
Από την άλλη, η αλληλοεξόντωση των εχθρικών εθνοτήτων αποδυναμώνει – κατά κανόνα – και τους δυο ή περισσότερους αντιπάλους, με αποτέλεσμα η υπογραφή συνθηκών να είναι επωφελής για τους Βυζαντινούς μια και η ώρα ειρήνης υπογράφεται με ασθενέστερες τις αντίπαλες δυνάμεις.
– Ο Ιουστινιανός αφού παρεχώρησε εδάφη στην Παννονία στους Λογγοβάρδους τους έστρεψε εναντίον των Γεπιδών.
Το 552 οι Λογγοβάρδοι νίκησαν τους Γεπίδες και ακολούθως και τα δυο φύλα υπέγραψαν ειρήνη με τους Βυζαντινούς.
Εδώ μπορεί να σημειωθεί ότι και τα δυο φύλα, ανήκαν στη Γερμανική εθνότητα… Να λοιπόν που η Βυζαντινή διπλωματία μπορούσε να δημιουργεί όλες εκείνες τις προϋποθέσεις μιας εσωεθνικής σύγκρουσης, με άμεσα και σταθερά οφέλη.

ΦΟΙΔΕΡΑΤΟΙ: Η ΑΜΟΙΒΑΙΑ ΚΙΝΗΣΗ

Με πολλούς από τους λαούς που προσπαθούν να διεισδύσουν στα ενδότερα της αυτοκρατορίας, η Βυζαντινή διπλωματία ανάλογα με το συγκεκριμένο συσχετισμό δυνάμεων είχε και άλλη επιλογή: Συμφωνία με τον “πιεστικό” λαό, με βάση κάποια αμοιβαία ανταλλάγματα.
Οι εισβολείς εισέρχονται ειρηνικά στο εσωτερικό της Βυζαντινής επικράτειας και τους παρέχεται έκταση γης για καλλιέργεια.
Από την άλλη όμως, αναλάμβαναν την υποχρέωση να υπερασπίζονται την περιοχή εγκατάστασης τους, αποκρούοντας τις νέες εχθρικές επιδρομές.
Έτσι δημιουργείται μια νέα κατάσταση στα μακρά σύνορα των Βυζαντινών. Νέες εθνότητες με την είσοδο τους θέτουν τη σφραγίδα τους στο ήδη πλατύτατο “πολυεθνικό μωσαϊκό” της αυτοκρατορίας. Η κίνηση “φοιδεράτοι”, είναι σαφές ότι αναγκάζει τους Βυζαντινούς σε ένα βήμα πίσω, μια και σημαίνει αποδοχή της έλλειψης δυνατότητας άμεσης πολιτικής εμπλοκής.
Από την άλλη όμως, η παντελής έλλειψη καλλιέργειας των συνοριακών εδαφών (λόγω των συνεχόμενων πολιτικών ανακατατάξεων) έδινε λαβή αναβάθμισης των εγκαταλειμμένων γαιών.
Έτσι ένα ρεαλιστικό αμοιβαίο όφελος, καθορίζει τις κινήσεις τις κρατικής εξουσίας, με ορατές και τις διαγνώσεις για τη στρατιωτική δυνατότητα της Κωνσταντινούπολης.
– Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος με ειδική συμφωνία (382) επέτρεψε την εγκατάσταση των Οστρογότθων στην Παννονία και των Βησιγότθων στην Κάτω Μοισία. [Φοιδεράτοι: οι κατόπιν συμφωνίας “αιχμάλωτοι”].

ΠΡΟΣΗΛΥΤΙΣΜΟΣ: ΜΙΑ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ

Η κατάκτηση νέων περιοχών, η υπαγωγή τους στη σφαίρα επιρροής των Βυζαντινών, δεν είναι η αποκλειστική μέθοδος προσάρτησης. Η φιλική διασύνδεση απαιτεί και άλλα. Γι’ αυτό τη “δορυκτησία” ακολουθούσε η ιεραποστολική δράση, με δημιουργίες επισκοπών: Η θρησκευτική παρέμβαση περιλάμβανε μια σειρά από ενέργειες: πολιτιστικές σχέσεις, εξαγωγή των Βυζαντινών πνευματικών και κοινωνικών προτύπων.
Επίσης η άμεση εξάρτηση των νέων θρησκευτικών κέντρων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, δίνει μια διάφανη διάσταση της πολύπλευρης προσπάθειας όχι απλά για επέκταση των Βυζαντινών, αλλά και της δημιουργίας στέρεων βάσεων μέσα από τη θρησκευτική και πολιτιστική – ευρύτερα – εξάρτηση.
Κλασική είναι η περίπτωση των αδελφών Κύριλλου και Μεθόδιου. Η ιεραποστολική τους δράση, από το Χριστιανικό κήρυγμα μέχρι και τη διαμόρφωση του Γλαγολιτικού αλφαβήτου στο χώρο της Βουλγαρικής εθνότητας, προσδίδει σαφώς την πολυποίκιλη διακίνηση τους.
Και αυτό ανεξάρτητα από τις προθέσεις των δυο χριστιανών αδελφών…

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΑ: ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΔΙΟ ΤΗΣ “ΥΠΟΤΑΓΗΣ”

Το πρόσωπο του (όποιου) αυτοκράτορα περιβάλλεται από ένα δαιδαλώδες τυπικό, τόσο στα εσωτερικά των ανακτόρων, αλλά και στις δημόσιες εμφανίσεις του. Πολύ δε περισσότερο όταν ο αυτοκράτορας συναντά ξένους απεσταλμένους και πρεσβευτές.
Το πρόσωπο του “εν Χριστώ τω Θεώ” βασιλέως και αυτοκράτορα των Ρωμαίων ανυψώνεται για να καταδειχθεί ο “υπερκοσμικός” του ρόλος και η θεόσταλτη υπόσταση του ως “θεσμική” θεϊκή παρέμβαση στη γήϊνη πραγματικότητα.
Οι πρεσβευτικές αποστολές, αντικρύζονται ως μια τέτοια τελετουργική διαδικασία συνάντησης, εντυπωσιάζονται, μεγεθύνοντας, ίσως, το κύρος και το εύρος δράσης της αυτοκρατορικής ισχύος.
Είναι ευνόητο ότι οι εντυπώσεις προς τους ξένους απεσταλμένους απευθύνονται μέσω αυτών προς τους ξένους ηγεμόνες (φιλικούς ή όχι).
Έτσι για τους ξένους ηγέτες, οι εντυπώσεις σήμαιναν δύναμη, πλούτο, ακατανίκητη αίγλη, και ταυτόχρονα σοβαρό υπολογισμό των όποιων κινήσεων προς την πλευρά του Βυζαντίου. Η μεγαλοπρέπεια – έστω και διογκωμένη – σήμαινε πολλά και υπονοούσε περισσότερα…

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΓΑΜΙΕΣ

Τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας, καθοδηγούσαν πολλές φορές και τον ιδιωτικό βίο προσώπων της βυζαντινής αυλής. Οι επιγαμίες με πρόσωπα ξένων και ειδικά των εχθρικών ηγεμονιών ήταν πάντα στην ημερήσια διάταξη.
Ας μη ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε σε περίοδο που – ακόμα – είχαν σημασία οι οικογενειακές σχέσεις σε επίπεδο κορυφής.
Οι “διακρατικές” σχέσεις βελτιώνονται και μια διάθεση μετριοπάθειας και ύφεσης επέρχεται με βάση αμοιβαίες κινήσεις. Από την άλλη, οι ξένες αυλές υπολογίζουν σε άλλα οφέλη. Το Βυζάντιο μιλά από τη θέση του “ισχυρότερου” και βέβαια οι ξένοι εστεμμένοι βλέπουν τα άμεσα και μεσοπρόθεσμα οφέλη τους.
– Ο Όθων, αυτοκράτορας της “Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού έθνους”, έθεσε ως στόχο της πολιτικής του την αναβίωση της πάλαι ποτέ Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μέσα από Γερμανικό μανδύα και περιεχόμενο. Στόχος, που περνούσε μέσα από την μακροπρόθεσμη κατάληψη του Βυζαντίου και την ενσωμάτωση του στη νέα αυτοκρατορία.
Η πραγματικότητα όμως στο ισοζύγιο δυνάμεων ήταν διαφορετική. Γι’ αυτό αναζητήθηκε μια κάποια συνεννόηση.
Η Θεοφανώ, συγγενής του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή, παντρεύεται το διάδοχο του Γερμανικού Θρόνου Όθωνα…

ΟΙ ΠΡΕΣΒΕΥΤΙΚΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ

Η ανάγκη να γνωρίζει η πολιτική εξουσία της Κωνσταντινούπολης τη δύναμη και την αδυναμία κάθε ξένου λαού, τα μυστικά τους, τις διαθέσεις τους, οδήγησε στη δημιουργία αποστολών “πρεσβευτικού” περιεχομένου.
Βέβαια είναι εύλογη και μια άλλη πτυχή του ρόλου τέτοιων αποστολών: να συλλέξουν πληροφορίες, να αντλήσουν κάθε είδους είδηση, να κατοπτεύσουν τον αντίπαλο.
Μια παμπάλαια συνταγή, βρίσκεται στους Βυζαντινούς μέγιστη άνθηση. Κάτω από τον τίτλο των Εμπορικών Αποστολών καλύπτεται η ιδιαίτερη “αδυναμία” της Βυζαντινής διπλωματικής υπηρεσίας να βρίσκει τις πληροφορίες που απαιτούνται σε κάθε στιγμή. Οι εμπορικές αποστολές λειτουργούν και ως κατασκοπευτικές υπηρεσίες βυζαντινής απόχρωσης.
Μια ανάγκη “πρωτόγονης” ίσως μορφής, αλλά μέσα στα ιστορικά πλαίσια του Βυζαντίου, δύσκολα μπορούσε να αλλάξει έκφραση…

ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ “ΔΥΣΤΡΟΠΩΝ” ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ

Αν οι συγκυρίες το επέβαλλαν, η ηγετική τάξη της Κωνσταντινούπολης, προχωρούσε και σε συγκεκριμένες ανακατατάξεις, μετακινώντας βίαια πληθυσμούς, που άλλα μέσα δεν προσέφεραν τα προσδοκώμενα οφέλη.
Η μέθοδος αυτή, σε μια εποχή ασταμάτητων εθνολογικών μετακινήσεων έπρεπε να χρησιμοποιείται σε αισθητά κρίσιμες περιπτώσεις, ώστε να αποδυναμώνεται καίρια.
Η “κλασική” περίπτωση των Παυλικιανών φανερώνει πολλά. Οι Παυλικιανοί (αιρετική αντίληψη, στηριγμένη σε αρχαϊκά Χριστιανικά βιώματα), όχι μόνο αμφισβητούσαν την Ορθοδοξία της Ορθοδοξίας, αλλά και το σύνολο της κοινωνικο – οικονομικής δομής της Βυζαντινής φεουδαρχικής συγκρότησης. Μέσα από προχωρημένες προτάσεις πρωτόγονης – χριστιανικής – κοινοκτημοσύνης της γης, αμφισβητούσαν ακόμα και την έννοια της ιδιοκτησίας, ενώ αυστηρή κριτική ασκούσαν στις (κατά τη γνώμη τους) “παρεκτροπές” της επίσημης εκκλησιαστικής πορείας και του ανώτατου κλήρου.
Να λοιπόν που η άρχουσα τάξη στην Κωνσταντινούπολη είχε κάθε λόγο να αντιμετωπίσει ριζικά τις ριζοσπαστικές Παυλικιανές κινήσεις, αλλά και κάθε κρίσιμο ιδεολογικό αντίπαλο.
Η μετακίνηση πληθυσμών και η πολυδιάσπαση του τόπου της νέας εγκατάστασης τους, αποδυνάμωνε στην αντίπαλη άποψη και επέβαλλε πολύχρονη σιωπή με τη χρήση του Χριστιανικού δόρατος, εν ονόματι της καθαρότητας της κυρίαρχης θρησκευτικής πρακτικής.
Η αδρή αναφορά πάνω στα βασικά συστατικά στοιχεία της βυζαντινής διπλωματίας, πρέπει απαραίτητα να συντάσσεται στο συνολικό πολιτικό οικοδόμημα της αυτοκρατορίας.
Δεν λειτούργησε ως αυτόνομη διπλωματική οντότητα, αλλά ως καθοριστική υπηρεσία στήριξης των πολιτικών επιλογών μιας κοινωνικής τάξης έντονα αυταρχικής, “τυλιγμένης” πάντοτε θρησκευτικό (χριστιανικό) μανδύα.
Οι ιδιαιτερότητες της εποχής εκείνης πρέπει να υπολογίζονται, πάντοτε, χωρίς να ξεχνάμε ότι η προσέγγιση διατηρεί τους κανόνες και τα δεδομένα των Βυζαντινών.
Η φεουδαρχική τάξη διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας δεν στερείται της απαραίτητης επίκαιρης ωμότητας. Αρκεί να κατορθώνει συνεχή επιβολή των κοινωνικών της επιλογών. Εξάλλου, οι πολύπλευρες διεισδύσεις στο εσωτερικό του Βυζαντίου δημιουργούσαν μια ατμόσφαιρα μόνιμης επιφυλακής στα σύνορα. Γεγονός που προκαλούσε στη συνέχεια και την ανάλογη “επιφυλακή” στη Βυζαντινή Διπλωματία…

ΤΑ ΝΕΑ – 03/02/1985