Το κίνημα των εθνοτήτων στην Α. Ευρώπη

Το πανηγύρι των εθνοτήτων σε όλες σχεδόν τις ανατολικές χώρες έχει για καλά ανάψει. Στη Σοβιετική Ένωση και τη Γιουγκοσλαβία. Σε άλλο επίπεδο η κόντρα Ρουμανίας και Ουγγαρίας, ακόμα και το ζήτημα των μουσουλμάνων τούρκων που ζουν στη Βουλγαρία. Κάθε κρατική περίπτωση έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες – παράδοση, επίπεδο, αναζητήσεις. Ωστόσο, τα εθνικά ζητήματα έχουν τον δικό τους «κοινό παρονομαστή». Κατά τη μαρξιστική πρόβλεψη το προλεταριάτο («προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε») ως μέρος της «διεθνιστικής επιλογής» θα τείνει σε μαρασμό της εθνικής του έντασης, συνεπώς το εθνικό ζήτημα είναι λυμένο «από χέρι» αφού «τώρα υπάρχει σοσιαλισμός».

Ήταν, ωστόσο, αρκετά τα τρία χρόνια διαδρομής της «περεστρόϊκα» για να εμφανιστεί σε όλο του το εύρος το κυριότερο (σήμερα) πρόβλημα του ανατολικού συνασπισμού, αυτό των εθνοτήτων. Προηγουμένως λόγω της σταλινικής τρομοκρατίας μπορούσε να αποκρυβεί. Σήμερα το σφοδρό πάθος που δημιουργεί το νέο «Ανατολικό ζήτημα» ανατρέπει ισορροπίες και δημιουργεί νέα γεωπολιτικά δεδομένα.

Πτυχές του κόσμου του

Στον κόσμο του πολύπλοκα διαρθρωμένου ανατολικού συνασπισμού οι εκπλήξεις είναι σημαντικές:

1. Εν μέρει καταγράφει, συστηματοποιεί εκφράζει πτυχές του άλυτου εθνικού ζητήματος – περίπτωση Αρμενίων. Μπορεί οι συσχετισμοί δύναμης, ή η συγκυρία να επιβάλλουν βήματα σημειωτόν, ωστόσο, εκείνο που ενδιαφέρει (κυρίως) είναι η πίσω πλευρά των κινητοποιήσεων των Αρμενίων. Ο δυναμισμός, η λαϊκή συμμετοχή των κινητοποιήσεων εκφράζουν ένα μόνον μέρος των αρμενικών προθέσεων με τελικό σκοπό την ενοποίηση του Καραμπάχ στο Νακόρνο.

2. Εν μέρει οργανώνει και «σπρώχνει» μορφές διαμαρτυρίας ενάντια σε μια κοινωνική καθυστέρηση. Από την έλλειψη καταναλωτικών αγαθών (Σ. Ένωση) μέχρι το απαράδεχτα χαμηλό επίπεδο ζωής. (Νότια Γιουγκοσλαβία). Η παγκόσμια ιστορία έχει να δείξει πολλά όμοια παραδείγματα. Οι μορφές της κοινωνικής διαμαρτυρίας εμφανίζονται συχνά με το μανδύα των θρησκευτικών αιρέσεων- μια αυθεντική κοινωνική καταγγελία από την πίσω πόρτα. Σε αυτή την ανάλυση εντάσσεται και η περίπτωση των Τατάρων– σταλινική τρομοκρατία, μη σεβασμός των παραδόσεων και της δικής τους αυτόνομης κουλτούρας.

3. Εν μέρει ευαισθητοποιεί και αποκαλύπτει το «πατροπαράδοτο» ζήτημα των μειονοτήτων ιδιαίτερα στα Βαλκάνια. Ο κοιμισμένος γίγας φαίνεται πως δεν αποφάσισε να εισέλθει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Τι πιο χαρακτηριστικό από το μη αποκρυβόμενο αίσθημα πάθους ανάμεσα σε Ρουμανία και Ουγγαρία; Το ζήτημα της καταπίεσης της ουγγρικής μειονότητας από την ρουμανική κυβέρνηση δηλητηριάζει τις σχέσεις λαών και κυβερνήσεων. Αν οι συσχετισμοί και οι ισορροπίες στον ανατολικό συνασπισμό ήταν διαφορετικοί (χωρίς ισορροπίες πέριξ του Μ. Γκορμπατσόφ) δεν θα ήταν διόλου απίθανη μια «μίνι» ένοπλη περιπέτεια στα σύνορα των δύο χωρών. Τα δείγματα του χτες είναι γνωστά (Σ. Ένωση – Κίνα, Κίνα – Βιετνάμ). Ο κεντρικός σχεδιασμός, τα «πλάνα» φαίνεται πως έχουν κτίσει ένα «συγκεντρωτικό τσιμέντο» με ικανότητες στον αυταρχισμό και την αλαζονεία. Πώς, τώρα, μπορεί να διεκδικεί κανείς το αύριο της αποκέντρωσης και (ιδιαίτερα) στο σεβασμό της διαφορετικότητας;

4. Εν μέρει εκσυγχρονίζει, θωρακίζει και θέτει σε τροχιά μια μοντέρνα εκδοχή της ταξικής πάλης σε πολυεθνικούς χώρους. Οι όροι μοιάζουν να είναι ανάποδοι – τουλάχιστον – με βάση τις μαρξιστικές επιθυμίες. Το εργατικό κίνημα ντύθηκε τα ρούχα του εθνικού διεκδικητή, συσσωρεύει δυνάμεις, είναι μέτοχος της εξέλιξης σε πολιτικά (για τώρα) περιφερειακά ζητήματα. Ο Κ. Μάρξ έκανε λόγο για πολιτική αποκέντρωση – «μαρασμός του κράτους» – σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Τώρα ο αγώνας για «αποκέντρωση» φαίνεται πως δεν είναι καθήκον του «εργατικού» αλλά κυρίως του «εθνικού» κινήματος. Ο μαρξισμός του αιώνα μας ή αλλιώς η απάντηση εθνών σε όψεις της μαρξιστική σκέψης..

ΟΙ ΔΥΟ ΕΥΡΩΠΕΣ

Το παιχνίδι των συγκρίσεων είναι αναπόφευκτο. Η μια Ευρώπη (που έγινε δύο) δίνει στοιχεία, κρίνει και κρίνεται από τις ιδέες που η μεταβιομηχανική κοινωνία παράγει. Στη Δυτική Ευρώπη ο κόσμος της ΕΟΚ κινεί τα νήματα μιας πολύπλευρής διακίνησης ανθρώπων, κεφαλαίων, ιδεών, μουσικής, τρόπων κοινής συμπεριφοράς. Αυτός δηλαδή ο πολιτικός, κοινωνικός, πολιτιστικός πλουραλισμός μοιάζει να είναι «πυξίδα» πορείας, όπου το εθνικό και το διεθνικό συνυπάρχουν και συγκρούονται αδιάκοπα. Η Δ. Ευρώπη φαίνεται πως αγαπά την πάλη των ιδεών. Επομένως εδώ μπορεί να γίνει λόγος για μια πραγματική πολυφωνία όπου τα σύνορα ανάμεσα σε «εθνικό και διεθνικό» χαλαρώνουν το ιδεολογικό τους τσιμέντο. Συμπληρωματικές ενισχύσεις γι’ αυτό δίνουν ο τουρισμός, η δορυφορική τηλεόραση, το ποδόσφαιρο και αργότερα η ελεύθερη διακίνηση εργατικού δυναμικού.

Στην Ανατολική Ευρώπη τα πράγματα διαφοροποιούνται αισθητά. Ακριβώς την περίοδο του διεθνισμού σε δυτικοευρωπαϊκό ρυθμό, ο ανατολικός κόσμος ζει τη δική του περίοδο του «εθνισμού». Ο αγώνας των εθνοτήτων μέσα σε ποικίλες αποχρώσεις εμφανίζεται σαν ένας ιστορικός συντηρητισμός, αλλά στην πλειοψηφία του αποτελεί μιαν αφύσικη, μια καθυστερημένη εμφάνιση του εθνικού ζητήματος. Αναζητούν το δικό τους εθνικό ζωτικό χώρο, αντιδρώντας στους διοικητισμούς της Μόσχας ή δρώντας ώστε να υπάρξει κατοχύρωση και σεβασμός της εθνικής διαφοράς. Ο κόσμος που συμμετέχει, το πάθος της συμμετοχής του, δεν πρέπει να αφήνει και πολλά ερωτηματικά αναφορικά με το μέγεθος του προβλήματος. Όταν η ΕΟΚ αναζητεί τη δική της διεθνική ταυτότητα (Ενιαία Αγορά, 1992), η Α. Ευρώπη μοιάζει να αντιμετωπίζει κρίσεις συνειδήσεως. Για τα πολλά του παρελθόντος που ατύχησαν, για τα πολλά του παρόντος που δεν μπορούν να «ευτυχήσουν» (πολυκομματισμός, ελεύθερη διακίνηση ιδεών, πάλη των αντιθέτων). Η αποτυχία πολλών κομμάτων στις εκλογές της Σ. Ένωσης (26.3.89) μπορεί να ερμηνευτεί και έτσι…

Α. ΔΙΕΛΚΥΣΤΙΝΔΑ ΣΑΝ ΠΕΡΕΣΤΡΟΪΚΑ: Ο Μ. Γκορμπατσόφ κάνει λόγο για τη δική του μεταφορά αρμοδιοτήτων από το κέντρο στην περιφέρεια. Επικρίνει το Μοσχοβίτικο «διοικητισμό». Φιλοδοξεί να δώσει περισσότερες εξουσίες στις επαρχιακές διοικήσεις, στις ομόσπονδες δημοκρατίες. Ταυτόχρονα όμως προειδοποιεί: «Όλες οι Σοβιετικές Δημοκρατίες έχουν ζωτικό συμφέρον να υπάρχει μια ισχυρή κεντρική εξουσία για την αντιμετώπιση των καθηκόντων της χώρας και να βοηθά τις επιμέρους Δημοκρατίες να αντεπεξέρχονται στα προβλήματα τους». Αυτές ακριβώς οι προσεγγίσεις φέρουν μέσα τους μιαν κορυφαία αντινομία. Λογική αποκέντρωσης σημαίνει εις βάθος αναγνώριση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων και ανάπτυξη των κοινωνιών μέσα σε συνθήκες αυτοδιαχείρισης – εθνική, κοινωνική, πολιτιστική. Πώς θα γίνουν πράξεις από τη μια οι διακηρύξεις περί αποκέντρωσης και από την άλλη η άνιση ανάπτυξη μέσα στο σοβιετικό μωσαϊκό; Η διελκυστίνδα (αποκέντρωση, μωσαϊκό) μοιάζει να κινείται σε σκληρά πλαίσια, περιέχει τεράστιες δυσκολίες και προφανώς – μεσοπρόθεσμα – θα κινηθεί σε ρυθμούς αργόσυρτους. Και πάντοτε με τρόπους που δεν θα παραβιάζουν τις ιστορικές «ισορροπίες». Ο Μ. Γκορμπατσόφ είναι έξοχα αποκαλυπτικός (29/11/88): «Καταδικάσαμε τον ακραίο συγκεντρωτισμό, αλλά δεν θα παρασυρθούμε από έναν άλλο εξτρεμισμό». Ο Σοβιετικός ηγέτης απαντά έτσι στις αποφάσεις του Σοβιέτ Εσθονίας, το οποίο ψήφισε Διακήρυξη Εθνικής Κυριαρχίας (δικαίωμα veto στις επιλογές του Κρεμλίνου).

Β. ΣΤΑΘΕΡΗ ΣΤΡΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ: Το παιχνίδι με τις εθνότητες – για τα πολλά χρόνια που θα έρθουν – σημαίνει και παιχνίδι με τους στρατηγούς του Κρεμλίνου. Θα έχουν ρόλο στις ρυθμίσεις καταστάσεων (λ.χ. καταστολή Αρμενικών διεκδικήσεων), θα έχουν λόγο στις τιμωρίες των απείθαρχων (λ.χ. Τάταροι), θα εκφράζουν ανησυχίες όταν παραβιάζονται οι ιστορικές ισορροπίες (λ.χ. λαϊκές διεκδικήσεις στις Δημοκρατίες της Βαλτικής – Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία). Με άλλα λόγια οι στρατηγοί είτε αποτρεπτικά, είτε «σταθεροποιητικά» θα έχουν λόγο στις ισορροπίες εν ονόματι του μέλλοντος της Σοβιετικής πατρίδας.

Γ. ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ. Και μάλιστα από εκείνους που φιλοδόξησαν να γίνουν οι πρώτοι επί γης εφαρμοστές της. Ο Κ. Μάρξ λ.χ. έκανε λόγο για κρίσεις του Καπιταλισμού μέσα σε συνθήκες έντασης της ταξικής πάλης, όλοι οι βιομηχανικοί εργάτες θα ανελάμβαναν σταδιακά το ρόλο της πρωτοπορίας μέχρι την (αναπόφευκτη) προλεταριακή νίκη. Είναι από τα ανεξήγητα που ωστόσο μπορούν να εξηγηθούν. Τα φαινόμενα ταξικής πάλης στον κόσμο της Δ. Ευρώπης υστερούν σε δύναμη, παλμό και μαχητικότητα από τα φαινόμενα των εθνικών αντιπαραθέσεων στον κόσμο της Α. Ευρώπης. Μια, δηλαδή ισχυρών διαστάσεων πολιτική ανατροπή που θα οδηγήσει σε μετακινήσεις του κέντρου βάρους πολλών εξελίξεων και σε μεταβολές στις σχέσεις Ανατολής – Δύσης. Το εκκρεμές αρχίζει να κινείται. Στα πολλά χρόνια που θα έρθουν ο κόσμος της Α. Ευρώπης θα είναι «πρώτη σελίδα» του κόσμου.